Γράφει η Άννα Μπαλλή «Οι σπάνιες γαίες άνετα μπορούν να χαρακτηριστούν το νέο πετρέλαιο του 21ου αιώνα, και μαζί με τους υδρίτες μεθανίου, με ορόσημο το 2020 και μετά, θα αποτελέσουν δύο από τους βασικότερους παράγοντες σύγκρουσης των παγκόσμιων γεωπολιτικών δρώντων». Από έκθεση του US Senate Select Committee on Intelligence προς την αμερικανική κυβέρνηση με θέμα Παγκόσμιες απειλές, και τίτλο Statement for the Record Worldwide Threat Assessment of the US Intelligence Community, 12 Μαρτίου 2013. Τα τελευταία χρόνια γίνεται πολύς λόγος στη χώρα μας για τα πλούσια αποθέματα πετρελαίου και φυσικού αερίου, η ύπαρξη των οποίων επιβεβαιώθηκε στις ελληνικές θάλασσες. Ελάχιστα όμως λέγονται για το έντονο ενδιαφέρον που εκδηλώνεται από την ΕΕ, αλλά και από την Κίνα, όσον αφορά τις σπάνιες γαίες της Ελλάδας. Κι όμως, αυτά τα ορυκτά με το περίεργο όνομα θα αποτελέσουν αιτίες πολέμων που θα ξεπερνούν τα σύνορα ακόμα και του πλανήτη μας, στο όχι πολύ μακρινό μέλλον. Ήδη μία αντιπαράθεση εξαιτίας τους, που λαμβάνει ανησυχητικές διαστάσεις, διεξάγεται τα τελευταία χρόνια στα παρασκήνια της διεθνούς σκηνής χωρίς κανείς να μιλάει πολύ για αυτήν δημόσια. Οι λόγοι της αντιπαράθεσης δεν είναι άλλοι από την εξασφάλιση πρόσβασης στις αποκαλούμενες σπάνιες γαίες, μια ομάδα δεκαεπτά μετάλλων με μοναδικές ιδιότητες, που η χρησιμοποίησή τους είναι αναγκαία στην καινοτόμο βιομηχανία της υψηλής τεχνολογίας.(1) Κινητά τηλέφωνα, οθόνες υγρών κρυστάλλων, iPhone, ηλεκτρονικά βιβλία, λέιζερ, μικροσκοπικοί μαγνήτες, όλα περιέχουν σπάνιες γαίες, όπως και οι νέες «πράσινες» βιομηχανίες: οι μπαταρίες των υβριδικών αυτοκινήτων, τα φωτοβολταϊκά, οι λαμπτήρες χαμηλής κατανάλωσης ή οι τουρμπίνες των ανεμογεννητριών, καταλύτες νέας γενιάς και πλήθος άλλων προϊόντων. Όμως, οι σπάνιες γαίες είναι αναγκαίες, επίσης, στην αμυντική βιομηχανία, που τις χρησιμοποιεί σε κρίσιμα οπλικά συστήματα, όπως τηλεκατευθυνόμενα πυρομαχικά, ραντάρ πυραύλους τύπου Κρουζ, και σε υψηλής τεχνολογίας θωρακίσεις, καθιστώντας τες γεωστρατηγικά ορυκτά. Το πετρέλαιο της Κίνας Το «οικονομικό θαύμα» της Κίνας στηρίχθηκε στα συγκεκριμένα αυτά ορυκτά, για τα οποία το 1992 ο τότε ηγέτης της Κίνας Ντενγκ Χσιάο Πινγκ, διαβλέποντας τη σημασία και το ρόλο τους στο μέλλον, έλεγε: «Υπάρχει πετρέλαιο στη Μέση Ανατολή, αλλά υπάρχουν σπάνιες γαίες στην Κίνα». Πράγματι στην Κίνα υπάρχει μεγάλη ποσότητα σπάνιων γαιών. Τα πρώτα αποθέματα είχαν ανακαλυφθεί στην εσωτερική Μογγολία, το 1927, η κινεζική ηγεσία όμως δεν είχε δώσει ιδιαίτερη σημασία στην εξόρυξή τους. Έτσι, για αρκετά χρόνια τα μεγαλύτερα ορυχεία βρίσκονταν στην Ινδία, τη Βραζιλία και αργότερα στη Νότια Αφρική, ενώ από τη δεκαετία του 1960 μέχρι τη δεκαετία του 1980 το μεγαλύτερο ορυχείο σπάνιων γαιών βρισκόταν στο Μάουντεν Πας της Καλιφόρνιας. Το «Σχέδιο 863» Στα μέσα της δεκαετίας του ’80 και συγκεκριμένα τον Μάρτιο του 1986, το Πεκίνο έθεσε σε εφαρμογή το Σχέδιο Ανάπτυξης Υψηλής Τεχνολογίας τριών διακεκριμένων Κινέζων με σκοπό να ανεξαρτητοποιηθεί η Κίνα από οικονομικές υποχρεώσεις για ξένες τεχνολογίες. Το σχέδιο αυτό είχε την κωδική ονομασία «Σχέδιο 863» από την ημερομηνία έγκρισής του (Μάρτιος 1986 ή 86/3, σύμφωνα με την κινεζική μορφή ημερομηνίας). Μεταξύ των βασικών προτεραιοτήτων του σχεδίου ήταν τα πολύτιμα ορυκτά. Αποφασιστικό ρόλο για την επίτευξη αυτού του στόχου είχε η δημιουργία το 1987 του πρώτου κινεζικού εργαστηρίου αφιερωμένου στην εφαρμοσμένη χημεία των σπάνιων γαιών, από τον καθηγητή Ξου Γκουάνγκ Ξιάν(2), τον «πατέρα των κινεζικών σπάνιων γαιών», το οποίο ενίσχυσε τις δυνατότητες του ερευνητικού Ινστιτούτου του Μπαοτού. Σύντομα, η κινεζική παραγωγή άρχισε να αυξάνεται κατά 40% ετησίως και ξεπέρασε την αμερικανική παραγωγή, η οποία είχε αρχίσει να μειώνεται σταδιακά. Το 1997 το κινεζικό υπουργείο Επιστήμης και Τεχνολογίας ενέκρινε το μεγαλύτερο πρόγραμμα για την ενίσχυση της έρευνας που είχε εκπονήσει ποτέ η Κίνα και στο οποίο το βάρος δινόταν στη βιομηχανία εξόρυξης και επεξεργασίας σπάνιων γαιών, το «Σχέδιο 973». Δύο χρόνια αργότερα, το 1999, ο ηγέτης του κόμματος και του κράτους Ζιανγκ Ζεμίν έδωσε προσωπική εντολή στα στελέχη της κινεζικής έρευνας και τεχνολογίας να βελτιώσουν την επεξεργασία και τις εφαρμογές των σπάνιων γαιών και να μετατρέψουν το φυσικό πλεονέκτημα της χώρας σε οικονομική υπεροχή.(3) Η κινεζική παραγωγή απογειώθηκε, και από την επόμενη δεκαετία η Κίνα ουσιαστικά μονοπωλεί την εξόρυξη σπάνιων γαιών. Σήμερα υπολογίζεται ότι το 97% των 125.000 τόνων των σπάνιων γαιών που εξορύσσονται και επεξεργάζονται στον πλανήτη προέρχονται από την Κίνα. Πρόκειται για ένα σχεδόν απόλυτο παγκόσμιο μονοπώλιο.(4) Το μυστικό σχέδιο της Κίνας Στην πραγματικότητα, οι σπάνιες γαίες δεν είναι τόσο σπάνιες όσο θα υπέθετε κάποιος από την ονομασία τους. Σύμφωνα με το US Geological Survey (USGS), η Κίνα κατέχει μονάχα το 40% έως 50% των παγκόσμιων αποθεμάτων, και υπάρχουν βεβαιωμένα αποθέματα σπάνιων γαιών σε πολλές χώρες, από τις Ηνωμένες Πολιτείες ως την Αυστραλία και από τον Καναδά ως το Καζακστάν ή το Βιετνάμ. Όμως, η κινεζική ηγεσία ήταν αυτή που αντιλαμβανόμενη πολύ γρήγορα τη σημασία τους σχεδίασε μια μακροπρόθεσμη στρατηγική, προκειμένου να κατακτήσει ηγεμονικό ρόλο σε όλα τα στάδια της επεξεργασίας τους, με απώτερο στόχο να αποκτήσει το παγκόσμιο μονοπώλιο. Για την Κίνα, έναν σημαντικό παίκτη στη διεθνή σκηνή, αυτό θα αποτελούσε σημαντικό όπλο, όχι μόνο για την οικονομία της, αλλά και σαν εργαλείο στην προώθηση των γεωστρατηγικών της συμφερόντων. Ήταν το μυστικό σχέδιο της Κίνας που εφαρμόστηκε αθόρυβα, με την υπομονή και την επιμονή που χαρακτηρίζει τον κινεζικό λαό. Στο σημείο αυτό πρέπει να θυμηθούμε το διάσημο αξίωμα του Ντενγκ Χσιάο Πινγκ στους συνεργάτες του: «Να κρύβουμε τις ικανότητές μας και να περιμένουμε να έλθει η ώρα μας». Από το 1980 μπορούμε να συνοψίσουμε την κινεζική στρατηγική σε τρία αξιώματα: «Να αποφεύγονται οι αντιπαραθέσεις», «να αναπτύσσονται οι δυνάμεις του Έθνους» και «να προχωρούμε σταδιακά». Αναμφίβολα, σύμφωνα με τον Γ. Οικονόμου, η Κίνα ενδιαφέρεται να καταστεί ηγεμονική δύναμη όχι μόνο της Ασίας αλλά εν καιρώ «όλων υπό τον ουρανό», δηλαδή της υφηλίου.(5) Οι Κινέζοι κατάφεραν να κυριαρχήσουν στο χώρο στηριζόμενοι στα άφθονα αποθέματά τους στην εσωτερική Μογγολία, στην ευκολία της πρόσβασης σε αυτά και στο ασυναγώνιστο χαμηλό κόστος παραγωγής, που τους επέτρεψε να πωλούν τις σπάνιες γαίες τους σε χαμηλή τιμή επί χρόνια. Η εξόρυξη και η επεξεργασία σπάνιων γαιών απαιτεί χημικές διαδικασίες πολύ επιβαρυντικές για το περιβάλλον. Στο κόστος παραγωγής, λοιπόν, εκτός από τα φθηνά εργατικά χέρια που διαθέτει η Κίνα, συνυπολογίζεται και η απουσία αυστηρών περιβαλλοντικών κανονισμών, που ίσχυαν σε πολλές ανεπτυγμένες χώρες και και αποτελούσαν παράμετρο αύξησης του κόστους εξόρυξης και επεξεργασίας. Ως αποτέλεσμα, οι υπόλοιποι παραγωγοί στον κόσμο οδηγούνταν σιγά σιγά σε ασφυξία και εγκατέλειπαν τον τομέα ή μετέφεραν την παραγωγική δραστηριότητά τους στην Κίνα. Το γεγονός ότι η Κίνα κατατάσσεται 118η μεταξύ 178 χωρών παγκοσμίως για το 2014, σύμφωνα με την ετήσια κατάταξη περιβαλλοντικής απόδοσης των Πανεπιστημίων Υale και Columbia, οφείλεται κατά μεγάλο μέρος στην εξόρυξη και επεξεργασία των σπάνιων γαιών. Στην πόλη Μπαοτού, που αποτελεί τον πιο σημαντικό προμηθευτή σπάνιων γαιών, βρίσκεται μια τοξική, εφιαλτική λίμνη που δείχνει το μέγεθος της οικολογικής καταστροφής της περιοχής. Χιλιάδες σωλήνες στις όχθες της λίμνης ξερνούν τα απόβλητα από την επεξεργασία των εν λόγω μετάλλων στα δεκάδες εργοστάσια της περιοχής. Η μυρωδιά από το θειάφι, το αποκρουστικό χρώμα του νερού και το μουγκρητό των σωλήνων συνθέτουν ένα δυστοπικό περιβάλλον, που μόνο ως κόλαση επί της γης θα μπορούσε να χαρακτηριστεί.(6) Επιπλέον, η απόρριψη των αποβλήτων της εταιρείας Baotou Steel στον Κίτρινο Ποταμό έχει μετατραπεί σε πρόβλημα γιγάντιων διαστάσεων, ενώ στους εργαζόμενους των ορυχείων παρατηρούνται ιδιαίτερα υψηλά ποσοστά καρκίνου. Όμως, το Πεκίνο είναι αποφασισμένο να υλοποιήσει μέχρι τέλους τα σχέδιά του και το ενδιαφέρον του δεν περιορίζεται μόνο στα ορυχεία της Κίνας. Δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να εισδύσει σε χώρες που διαθέτουν πολύτιμα ορυκτά, ενώ Κινέζοι βιομήχανοι ενθαρρύνονται να αποκτήσουν έλεγχο του κεφαλαίου των λίγων ξένων εταιρειών που έχουν απομείνει και δραστηριοποιούνται σε όλα τα στάδια εκμετάλλευσης σπάνιων γαιών. Το 2009, η China Investment Corp απέκτησε το 17% της Teck Resources Ltd, μιας ιδιαίτερα σημαντικής καναδικής μεταλλευτικής επιχείρησης, και μια άλλη κινεζική επιχείρηση εξαγόρασε το 25% ενός παραγωγού σπάνιων γαιών της Αυστραλίας, της Arafura Resources Ltd, ενώ προκάλεσε την έντονη αντίδραση της Καμπέρα όταν επιχειρήθηκε η απόκτηση του ελέγχου της Lynas Corporation. Ακόμα και το αμερικανικό κοίτασμα σπάνιων γαιών, το Mountain Pass, θέλησαν να πάρουν στα χέρια τους οι Κινέζοι βιομήχανοι. Το 2005, λίγο μετά το κλείσιμο του καλιφορνέζικου ορυχείου, η China National Offshore Oil Corporation (CNOOC) υπέβαλε πρόταση εξαγοράς της αμερικανικής πετρελαϊκής εταιρείας Unocal που ήταν και ιδιοκτήτρια του Mountain Pass, μέσω της Molycorp την οποία εξαγόρασε το 1978. Τελικά, το Mountain Pass παρέμεινε αμερικανικό, χάρη στο θόρυβο και στις αντιδράσεις που προκλήθηκαν.(7) Επίδειξη δύναμης Το 2010 θα λέγαμε ότι είναι έτος σταθμός. Ο κινεζικός κλάδος των σπάνιων γαιών αναδιοργανώνεται με επίκεντρο ορισμένες μεγάλες κρατικές επιχειρήσεις και, έτσι, η ηγεσία της Κίνας, ίσως λίγο πρόωρα, αποφάσισε να δείξει τη δύναμη της. Το Πεκίνο με αφορμή ένα επεισόδιο στο αρχιπέλαγος Σενκάκου προχώρησε σε μια ενέργεια που αναδείκνυε τις σπάνιες γαίες σε όπλο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τις γεωπολιτικές ανάγκες του και τους σχεδιασμούς του. Συγκεκριμένα, στις αρχές Σεπτεμβρίου του 2010, στο αρχιπέλαγος Σενκάκου (Ντιαόγιου για τους Κινέζους), όπου βρίσκονται νησίδες υπό ιαπωνική διοίκηση τις οποίες διεκδικεί και η Κίνα, ένα κινεζικό αλιευτικό συγκρούστηκε με δύο ιαπωνικά περιπολικά της ακτοφυλακής. Το κινεζικό πλήρωμα συνελήφθη. Στην Κίνα πραγματοποιήθηκαν αμέσως διαμαρτυρίες που συνοδεύτηκαν από κάψιμο ιαπωνικών σημαιών. Αλλά το σημαντικό είναι ότι ξαφνικά σταμάτησαν οι εξαγωγές κινεζικών σπάνιων γαιών προς τα ιαπωνικά λιμάνια. Το μήνυμα ήταν ξεκάθαρο, τόσο απέναντι στην Ιαπωνία αλλά και προς τις υπόλοιπες δυνάμεις που επιθυμούσαν να αποκτήσουν τα πολύτιμα ορυκτά. Στη συνέχεια, το Πεκίνο, πιεζόμενο να ανταποκριθεί στη συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση στο εσωτερικό της χώρας, αλλά και για να πετύχει την άνοδο της τιμής των σπάνιων γαιών και να ενισχύσει την ποιότητα της ντόπιας παραγωγής, αποφάσισε να μειώσει σημαντικά τις εξαγωγές. Πράγματι, οι τιμές ανέβηκαν, και κάποιοι ξένοι κατασκευαστές προϊόντων υψηλής ποιότητας και τεχνολογίας μετέφεραν την παραγωγική δραστηριότητά τους στην Κίνα, για να έχουν ευκολότερη πρόσβαση στα συστατικά που είναι ή απαιτούνταν ως πρώτη ύλη των προϊόντων τους. Δημοσίως το Πεκίνο πρόβαλε ως δικαιολογία για τη μείωση των εξαγωγών την προστασία του περιβάλλοντος, εξοργίζοντας όσους αντιλαμβάνονταν ότι είχαν καταστεί όμηροι της Κίνας για την προμήθεια αναγκαίων γι’ αυτούς ορυκτών. Η νομική επιτροπή του Παγκοσμίου Οργανισμού Εμπορίου, στον οποίο προσέφυγαν οι ΗΠΑ, η ΕΕ και η Ιαπωνία, καταδίκασε την πολιτική του Πεκίνου και απέρριψε το κινεζικό επιχείρημα, όμως δεν έπεισε την Κίνα να αλλάξει πολιτική. Σε μελέτη που εκπονήθηκε για το αμερικανικό Υπουργείο Άμυνας, η αναλύτρια Σίντι Χερστ τονίζει ότι η αμερικανική, η ιαπωνική και η ευρωπαϊκή βιομηχανία δεν μπορούν να λειτουργήσουν χωρίς τις σπάνιες γαίες: «Δίχως αυτές, μεγάλο μέρος της σύγχρονης τεχνολογίας θα είχε εντελώς διαφορετική μορφή και πολλές εφαρμογές δεν θα ήταν καν εφικτές», αναφέρει.(8) Λίγους μήνες αργότερα, σε μια έκθεση των ΗΠΑ για την αμυντική ασφάλειά τους, αναφέρεται ότι η εισαγωγή σπάνιων γαιών είναι ζωτικής σημασίας για την αμυντική θωράκιση και ασφάλεια της χώρας.(9) Αυτό συμβαίνει γιατί οι σπάνιες γαίες χρησιμοποιούνται στην ανάπτυξη βασικών οπλικών συστημάτων από τα οποία εξαρτάται η στρατιωτική τους κυριαρχία. Οι σπάνιες γαίες είναι απαραίτητες για τα κατευθυνόμενα πυραυλικά συστήματα, τους δορυφόρους και τα μη επανδρωμένα τηλεκατευθυνόμενα αεροσκάφη. Ακόμη και τα διαστημόπλοια της NASA στον Άρη φέρουν ισχυρούς μαγνήτες σπάνιων γαιών. Οι αντιδράσεις που ακολούθησαν, ενισχυόμενες και από το γεγονός της ανόδου από το 1995 της στρατιωτικής ισχύος της Κίνας, ήταν άμεσες. Αντιδράσεις «Πρέπει να πάρουμε τον έλεγχο του ενεργειακού μας μέλλοντος στα χέρια μας και δεν μπορούμε να επιτρέψουμε η βιομηχανία ενέργειας να ριζώσει σε κάποια άλλη χώρα, επειδή είχε τη δυνατότητα να παραβεί τους κανόνες», δήλωσε ο πρόεδρος των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα σε συνέντευξη τύπου στον Λευκό Οίκο. «Παρά τη σαφή απόφαση του ΠΟΕ στην πρώτη διαφωνία μας στις πρώτες ύλες, η Κίνα δεν έχει κάνει καμία προσπάθεια για την άρση των περιορισμών στις εξαγωγές. Αυτό δεν μας αφήνει άλλη επιλογή από το να αμφισβητήσουμε το καθεστώς εξαγωγών της Κίνας, ώστε να διασφαλίσουμε δίκαιη πρόσβαση για τις επιχειρήσεις μας σε αυτά τα υλικά», δήλωσε ο επίτροπος Εμπορίου της ΕΕ Κάρελ ντε Χουχτ.(10) Σε ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σχετικά με τη Διάσκεψη Κορυφής ΕΕ-ΗΠΑ και τη σύνοδο του Διατλαντικού Οικονομικού Συμβουλίου στις 15 Νοεμβρίου 2011,</Date> στο κεφάλαιο «Βιομηχανία, ενέργεια, έρευνα και ΤΠ», και στο άρθρο 14, υπογραμμίζεται ότι απαιτείται να καταβληθούν προσπάθειες προς την κατεύθυνση της έγκρισης και εφαρμογής ενός κοινού οδικού χάρτη ΕΕ-ΗΠΑ για τις πρώτες ύλες προς το 2050, με έμφαση στις σπάνιες γαίες, ιδιαίτερα δε να δοθεί ώθηση στην έρευνα για εναλλακτικά υλικά και να ενισχυθεί η συνεργασία στους τομείς της καινοτομίας στις τεχνολογίες εξόρυξης και ανακύκλωσης πρώτων υλών. Κορυφαίες γερμανικές βιομηχανίες συγκρότησαν τη Συμμαχία για τις Πρώτες Ύλες (Rohstoffallianz) με σκοπό να διασφαλίσουν την προμήθεια πρώτων υλών, και σε μια συνέντευξη στο Ρόιτερς, ο επικεφαλής αυτής της Συμμαχίας Ντιρκ Πάσκερτ δεν δίστασε να ζητήσει να χρησιμοποιηθούν στρατιωτικές δυνάμεις… «Εμείς, μαζί με τους εταίρους μας στην ΕΕ και το ΝΑΤΟ, πρέπει να αναλάβουμε μεγαλύτερες ευθύνες στην εξωτερική πολιτική στους τομείς της οικονομίας και της ασφάλειας», είπε. Σε ευθεία ερώτηση της καθημερινής οικονομικής εφημερίδας Handelsblat για το ενδεχόμενο να δούμε πολέμους για τους φυσικούς πόρους, ο Πάσκερτ απάντησε θετικά, παραθέτοντας το ιστορικό προηγούμενο. «Η ιστορία δείχνει ότι πολλές συγκρούσεις ξεκινούν από τη διαμάχη για τους φυσικούς πόρους… Η προμήθεια πρώτων υλών είναι η βάση για την προστιθέμενη αξία και την ευημερία μιας χώρας, συνεπώς έχει γεωπολιτική σημασία», υπογράμμισε. Η Handelsblatt πρόβαλε το θέμα με ένα μακροσκελές κύριο άρθρο το οποίο αναφερόταν κυρίως στη συνέντευξη του Πάσκερτ, έγραψε ότι οι βιομήχανοι θα επιθυμούσαν να δουν «μεγαλύτερη ανάμειξη της κυβέρνησης –και του στρατού– στην εξασφάλιση πρώτων υλών». Σήμερα, η Συμμαχία για τις Πρώτες Ύλες, που διατηρεί πολύ στενές σχέσεις με τη γερμανική κυβέρνηση, διευθύνει ένα πρόγραμμα υποστήριξης που παρέχει υπό όρους αποπληρώσιμα δάνεια σε επιχειρήσεις για την εκμετάλλευση, σε παγκόσμιο επίπεδο, κρίσιμων πρώτων υλών, όπως το αντιμόνιο, το βερύλλιο, το κοβάλτιο, ο φθορίτης, το γάλλιο, το γερμάνιο, ο γραφίτης, το ίνδιο, το μαγνήσιο, το νιόβιο, τα μέταλλα της ομάδας της πλατίνας, οι σπάνιες γαίες, το ταντάλιο και το βολφράμιο.(11) Η Αυστραλία εμφανίζεται ολοένα περισσότερο ως η εναλλακτική λύση απέναντι στο κινεζικό μονοπώλιο, ενώ μια νέα εγκατάσταση επεξεργασίας, αυστραλιανής ιδιοκτησίας, άνοιξε στη Μαλαισία. Άλλες έχουν προγραμματιστεί στον Καναδά, την Ευρώπη και την Αφρική. Η Σουηδία και η Φιλανδία έχουν ξεκινήσει στα εδάφη τους, από το 2012, έργα εξόρυξης σπάνιων γαιών. Επίσης, στις ΗΠΑ, η Molycorp έχει αρχίσει να ξανανοίγει τα ορυχεία της στην Καλιφόρνια, ενώ πολλές εταιρείες προσπαθούν επίσης να δραστηριοποιηθούν στον τομέα, με την υποστήριξη από το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας των Ηνωμένων Πολιτειών. Στην Αλάσκα, όπου βρίσκεται ένα από τα μεγαλύτερα κοιτάσματα σπάνιων γαιών, στο Bokan Mountain, μια καναδική εταιρεία σχεδιάζει να εξαγάγει το μετάλλευμα και να το μετατρέψει σε οξείδια με μια ειδικά προσαρμοσμένη μονάδα επεξεργασίας. Γεωλογικές έρευνες έδειξαν ότι στην Αρκτική, όπου μια σειρά κράτη έχουν επιδοθεί σε αγώνα δρόμου για τον έλεγχο της περιοχής, υπάρχουν εκτός από κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου και τεράστιες ποσότητες ορυκτών, συμπεριλαμβανομένων σπάνιων γαιών. Η Ιάπωνες επενδύουν σε ορυχεία στο Καζακστάν και στον Καναδά, αλλά σκέφτονται να επενδύσουν και στα βάθη των ωκεανών, και δεν είναι οι μόνοι. Τον Μάρτιο του 2013 η Ιαπωνία ανακοίνωσε ότι εντόπισε στο βυθό του Ειρηνικού μεγάλα κοιτάσματα σπάνιων γαιών, με περιεκτικότητα έως και 30% μεγαλύτερη από ό,τι στα ορυχεία της Κίνας, και δεκάδες εταιρείες από τη Βρετανία, τη Γερμανία, τη Ρωσία, την Ινδία, τη Βραζιλία και αλλού έχουν πάρει ήδη άδεια, από τη Διεθνή Αρχή Θαλάσσιου Βυθού, μια υπηρεσία του ΟΗΕ που δημιουργήθηκε για τη ρύθμιση της εξόρυξης σε διεθνή ύδατα, για να ερευνήσουν γεωλογικά δραστήριες περιοχές του βυθού, στις οποίες εκτιμάται ότι κρύβονται μεγάλες αποθέσεις μετάλλων. Φυσικά οι προειδοποιήσεις περιβαλλοντικών οργανώσεων για ολέθριες επιπτώσεις στο θαλάσσιο πυθμένα και τον κίνδυνο διαταραχής της ισορροπίας του πλανήτη, όπως η καταστροφή σημαντικού μέρους πανίδας και χλωρίδας διαφόρων οικοσυστημάτων, δεν δείχνει ικανή να σταματήσει τις εργασίες εξόρυξης σε περίπτωση που εντοπισθούν οι σπάνιες γαίες. Η πείρα της επεξεργασίας και μετατροπής των σπάνιων γαιών από ορυκτά σε ενώσεις που πηγαίνουν σε εξοπλισμό υψηλής τεχνολογίας, πείρα που κατέχουν πολύ καλά οι Κινέζοι, είναι το βασικό πρόβλημα των ανταγωνιστών της Κίνας, με εξαίρεση την αμερικανική Molycorp, που διαθέτει την τεχνογνωσία για το διαχωρισμό των σπάνιων γαιών. Είναι φυσικό η Κίνα με την πείρα των προηγούμενων δεκαετιών να διαθέτει σοβαρό προβάδισμα στον τομέα, αλλά μάλλον οι αντίπαλοί της είναι αποφασισμένοι να μην της το επιτρέψουν αυτό για πολύ ακόμα. Το «οικονομικό ΝΑΤΟ» Η Αμερική και έντεκα ακόμη κράτη, που αντιπροσωπεύουν το 40% του παγκόσμιου εμπορίου, υπέγραψαν πρόσφατα τη Συμφωνία Διειρηνικής Συνεργασίας (Trans-Pacific Partnership, TPP)(12). Η συμφωνία περιλαμβάνει ευρύτατο ρυθμιστικό πλαίσιο διατάξεων, που εκτός από τη μείωση των δασμών και την άρση εμποδίων μεταξύ των εμπορικών εταίρων περιλαμβάνει και τη θέσπιση μέτρων που αφορούν τις υπηρεσίες, τις επενδύσεις, τα πνευματικά δικαιώματα, τις νομικές υποχρεώσεις μεταξύ κρατών και ιδιωτικών εταιρειών, τα εργασιακά δικαιώματα και το περιβάλλον. Πρόκειται για εμπορική συμφωνία που χαιρετίστηκε θερμά από τις εταιρείες υψηλής τεχνολογίας και απομονώνει την Κίνα κλονίζοντας σοβαρά την κεντρική της θέση στην οικονομία της περιοχής Ασίας-Ειρηνικού. «Η TPP σημαίνει πως η Αμερική θα γράψει τους κανόνες του παιχνιδιού στον 21ο αιώνα», ανέφερε ο Ομπάμα σε ηλεκτρονική ανάρτησή του, προσθέτοντας: «Αν δεν εγκρίνουμε αυτή τη συμφωνία –αν η Αμερική δεν γράψει αυτούς τους κανόνες–, τότε χώρες όπως η Κίνα θα το κάνουν».(13) Από την πλευρά της η Κίνα προσπαθεί να συστήσει την Περιφερειακή Οικονομική Συνεργασία Συνεννόησης (Regional Comprehensive Economic Partnership, RCEP) η οποία θα αποτελείται από τις δέκα χώρες του ASEAN, συν τις Κίνα, Ιαπωνία, Νότιο Κορέα, Ινδία, Αυστραλία και Νέα Ζηλανδία, περιλαμβάνοντας το 46% του παγκόσμιου πληθυσμού και ένα συνδυαστικό ΑΕΠ αξίας $17 τρις. Η συμμετοχή όμως τόσο της Ιαπωνίας, που έχει υπογράψει την TPP και με την οποία η Κίνα έχει μάλλον εχθρικές σχέσεις, όσο και της Αυστραλίας, που είναι προσδεμένη στην αμερικανική σφαίρα επιρροής, μάλλον δεν βοηθά στην επιτυχία του εγχειρήματος. Αυτό όμως που είναι γεγονός είναι ότι αναδεικνύονται τα νέα μέτωπα αντιπαράθεσης μεταξύ δυνάμεων, με μήλον της έριδος, ως συνήθως, τις πρώτες ύλες, και τις πολυεθνικές εταιρείες σε πρωταγωνιστικό ρόλο. Υπό μυστική διαπραγμάτευση βρίσκεται και αναμένεται να εγκριθεί, παρά τις αντιδράσεις που υπάρχουν, μία ακόμα συμφωνία, η Διατλαντική Συνεργασία Εμπορίου και Επενδύσεων (TTIP) μεταξύ ΗΠΑ και ΕΕ. Ο πρέσβης των ΗΠΑ στην ΕΕ Άντονυ Γκάρντνερ χαρακτήρισε την TTIP ως ένα «οικονομικό ΝΑΤΟ, που έχει σκοπό να καθορίσει τους όρους του παγκόσμιου εμπορίου πριν άλλοι το κάνουν για εμάς», όπως είπε. Σύμφωνα με αναλυτές, η ΤTIP σε συνδυασμό με την TPP, η οποία αυξάνει την πρόσβαση της Ουάσινγκτον στην περιοχή της Ν.Α. Ασίας και ενδυναμώνει τη σχέση της με την Ιαπωνία, αποτελούν ισχυρό «εμπορικοοικονομικό» όπλο, που θα αποτρέψει την ανάδειξη ενός νέου ηγεμόνα ικανού να αμφισβητήσει τα αμερικανικά πρωτεία.(14) Αξίζει να σημειωθεί ότι, όπως υπογραμμίζουν όσοι είναι αντίθετοι στη συμφωνία, ότι αυτή θα σημάνει ένα τεράστιο πισωγύρισμα για τα δικαιώματα που έχουν κερδίσει οι εργαζόμενοι στην Ευρώπη, αλλά και θα ισχυροποιήσει τους κολοσσούς των πολυεθνικών δίνοντάς τους θέση εξουσίας ισχυρότερη και από αυτή των κυβερνήσεων. Στην Ελλάδα τώρα… Πρόσφατα, μια αντιπροσωπεία κινεζικών εταιρειών και κρατικών φορέων που δραστηριοποιούνται στον τομέα επισκέφτηκε στη χώρα μας τις εγκαταστάσεις του Ινστιτούτου Γεωλογικών Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ), με σκοπό την ανταλλαγή τεχνογνωσίας στο πεδίο των σπάνιων γαιών. Δεν είναι η πρώτη φορά που εκδηλώνεται τέτοιου είδους ενδιαφέρον από την κινεζική πλευρά, καθώς αντιπροσωπεία Κινέζων επιστημόνων είχε επισκεφθεί τη χώρα μας και πέρυσι για τον ίδιο λόγο. Το ενδιαφέρον είναι φανερό ότι πηγάζει από το γεγονός ότι η Ελλάδα συγκαταλέγεται και ξεχωρίζει μεταξύ των πέντε κρατών της ΕΕ όπου απαντώνται δεκαεπτά από τα συγκεκριμένα «στρατηγικά μέταλλα». Οι άλλες χώρες είναι η Νορβηγία, η Σουηδία, η Φιλανδία και η Γροιλανδία, για την οποία επίσης έχουν εκδηλώσει ενδιαφέρον οι Κινέζοι. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, μάλιστα, με στόχο την απεξάρτηση από την Κίνα, έχει επενδύσει εκατομμύρια ευρώ στην έρευνα για τον εντοπισμό κοιτασμάτων σπάνιων γαιών σε αυτές τις πέντε χώρες. Συγκεκριμένα για τη χώρα μας, οι έρευνες που έχουν διεξαχθεί την τοποθετούν στις εν δυνάμει παραγωγικές χώρες, με την εκτιμώμενη αξία του ορυκτού πλούτου της να αγγίζει τα 30-40 δισ. ευρώ. Το Υπουργείο Περιβάλλοντος (ΥΠΕΚΑ) αναφέρει σχετικά: «Οι εξειδικευμένες χρήσεις των ορυκτών που διαθέτει η Ελλάδα, σε σχέση με άλλες χώρες, ελκύουν το ενδιαφέρον της Διεθνούς Αγοράς γενικά και ειδικά της αγοράς των χωρών της ΕΕ».(15) Κοιτάσματα που έχουν ενδιαφέρον εντοπίζονται σε αρκετές περιοχές της Ελλάδος, κυρίως όμως η Θράκη με τα πυριγενή πετρώματα είναι εκ φύσεως πλούσια σε σπάνιες γαίες. Επιπλέον, στην παράκτια ζώνη Αν. Μακεδονίας και Θράκης εκβάλλουν σημαντικά για τα ελληνικά δεδομένα ποτάμια (Στρυμόνας, Νέστος, Έβρος) τα οποία αποθέτουν στις εκβολές τους υλικά από τα παραπάνω πετρώματα δημιουργώντας εμπλουτισμένα αποθέματα σπάνιων γαιών. Πριν αρχίσουμε όμως να πανηγυρίζουμε πιστεύοντας ότι θα λύσουμε έτσι τα οικονομικά μας προβλήματα, πέρα από το γεγονός ότι η Θράκη μας είναι για πολλούς λόγους ήδη μια ευαίσθητη περιοχή, καλό είναι να αναρωτηθούμε: Μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τις οικονομικές απαιτήσεις ενός τέτοιου εγχειρήματος; Ποιος θα βάλει τα κεφάλαια αλλά και την τεχνογνωσία; Πώς οι ελληνικές σπάνιες γαίες μπορούν να είναι ανταγωνιστικές; Τι θα γίνει με τα ραδιενεργά απόβλητα; Ποιος πραγματικά θα έχει τον έλεγχο και πόσο θα νοιαστεί για το περιβάλλον; Οι γερμανικές βιομηχανίες που συγκρότησαν, όπως αναφέραμε, και τη Συμμαχία για τις Πρώτες Ύλες, πρωταγωνιστούν στο να βρεθούν άλλες πηγές προμήθειας σπάνιων γαιών και να απεξαρτηθούν από την Κίνα. Ίσως το γεγονός αυτό να εξηγεί τα γερμανικά σχέδια που είχαν δει το φως της δημοσιότητας για τη δημιουργία Ειδικών Οικονομικών Ζωνών (ΕΟΖ) σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας και κυρίως στη Θράκη. Οι πόλεμοι του αύριο Σχέδια για την αξιοποίηση των φυσικών πόρων του διαστήματος καταρτίζουν ήδη εταιρείες και κράτη. Την εξόρυξη μετάλλων και άλλων ορυκτών από το διάστημα επιδιώκει, για παράδειγμα, η εταιρεία Planetary Resources. Ιδρυτής της είναι ο ελληνικής καταγωγής Δρ. Πήτερ Διαμαντής, ο οποίος έκανε λόγο για μια «από τις μεγαλύτερες εμπορικές ευκαιρίες στην ιστορία», που θα μπορούσε να μεταφραστεί σε «δεκάδες εκατομμύρια δολάρια ετησίως και να διαδραματίσει καταλυτικό ρόλο στην εξέλιξη της ανθρωπότητας». Την εταιρεία χρηματοδοτούν και υποστηρίζουν μεταξύ άλλων η Google και ο γνωστός σκηνοθέτης James Cameron, ο οποίος περιέγραψε μια τέτοια ιστορία εξόρυξης φυσικών πόρων σε άλλους πλανήτες στην ταινία του Avatar. Το Πεκίνο και η Ουάσιγκτον επίσης πιστεύουν ότι τα ορυκτά της σελήνης μπορεί να αξίζουν εξαγωγές. Η NASA συνεργάζεται ήδη με ιδιωτικές εταιρείες, με σκοπό να πραγματοποιήσει τα πρώτα βήματα προς την εξερεύνηση και αξιοποίηση της σελήνης, όσον αφορά την εξόρυξη πολύτιμων πόρων, όπως το Ήλιο-3 και σπάνιες γαίες. Αλλά και οι Κινέζοι «ψάχνουν δυνατότητες εξόρυξης στο φεγγάρι και είναι πιθανό να το κάνουν, αν υπάρχει ισχυρό επιχειρηματικό ενδιαφέρον», αναφέρει ο Ρίτσαρντ Χόλνταουεϊ (Richard Holdaway), διευθυντής του διαστημικού τμήματος στο Rutherford Appleton Laboratory στη Μεγάλη Βρετανία, που συνεργάζεται στενά με το διαστημικό πρόγραμμα της Κίνας. Τα κέρδη από το φεγγάρι δεν αποτελούν σενάριο επιστημονικής φαντασίας. «Υπάρχουν αναμφίβολα πράγματα στο φεγγάρι που μπορούν να εξορυχθούν», λέει ο Χόλνταουεϊ και προσθέτει: «Δεν θα υπήρχε τίποτα παράνομο σε μια τέτοια πράξη, διότι οι διεθνείς νόμοι που καλύπτουν το φεγγάρι είναι πολύ πίσω».(16) Η πιο πρόσφατη συμφωνία για το διάστημα, η οποία αναφέρεται και στο καθεστώς εκμετάλλευσης των διαστημικών φυσικών πόρων είναι η Συμφωνία για τη Σελήνη του 1984. Η συμφωνία αυτή ορίζει ότι το περιβάλλον του φεγγαριού δεν θα πρέπει να διαταραχθεί, ότι θα πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο για ειρηνικούς σκοπούς, ότι «το φεγγάρι και οι φυσικοί πόροι του είναι κοινή κληρονομιά της ανθρωπότητας» και ότι «ένα διεθνές καθεστώς» θα πρέπει να ιδρυθεί «που θα διέπει την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων του φεγγαριού, όταν η εκμετάλλευση αυτή γίνει εφικτή». Το πρόβλημα είναι ότι τα οκτώ κράτη που έχουν επικυρώσει τη Συμφωνία της Σελήνης και δεσμεύονται από αυτή δεν δραστηριοποιούνται στο διάστημα. Οι ΗΠΑ, η Κίνα και η Ρωσία δεν συμμετέχουν καν, δεν την αναγνωρίζουν και δεν δεσμεύονται από αυτή.(17) Άννα Μπαλλή ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΠΗΓΕΣ Οι σπάνιες γαίες αποτελούνται από μια ομάδα 17 μεταλλικών στοιχείων που διαχωρίζονται στις αποκαλούμενες ελαφριές και βαριές σπάνιες γαίες. Στις πρώτες ανήκουν το λανθάνιο (La), σέριο (Ce), πρασεοδύμιο (Pr), νεοδύμιο (Nd), προμήθιο (Pm), σαμάριο (Sm) και σκάντιο (Sc), ενώ στις δεύτερες το ευρώπιο (Eu), γκαδολίνιο (Gd), τέρβιο (Tb), δυσπρόσιο (Dy), έρβιο (Er), όλμιο (Ho), θούλιο (Tm), υτέρβιο (Yb), λουτήσιο (LU) και ύτριο (Y). Οι βαριές εμφανίζονται ως πιο σπάνιες, έχουν μεγαλύτερη ζήτηση και πιο ειδικές χρήσεις. Ο Ξου Γκουάνγκ Ξιάν θεωρείται εθνικός ήρωας στην Κίνα. Τον Ιανουάριο του 2009 βραβεύτηκε με την ανώτατη κρατική διάκριση για την επιστήμη και την τεχνολογία από τον πρόεδρο Χου Τζιντάο. «Η Ευρωπαϊκή ελίτ αρχίζει να αντιλαμβάνεται ότι αιχμαλωτίζεται από τους Κινέζους ναζί», του Πέτρου Παπακωνσταντίνου, Καθημερινή 31.10.2010. «Η Κίνα σκάβει. Πώς το Πεκίνο στρίμωξε την αγορά σπάνιων γαιών», του Damien Ma, αναλυτή για την Κίνα στο Eurasia Group, Foreign Affairs, 28.9.2012. «Τα διλήμματα σε ΗΠΑ και Κίνα. Η κούρσα για την πρωτοκαθεδρία στην Άπω Ανατολή», του Γεώργιου Κ. Οικονόμου, Foreign Affairs, 31.10.2014. «Λίμνη Μπαοτού: Το πιο εφιαλτικό μέρος στον πλανήτη», http://www.protothema.gr/environment/article/472918/limni-baotou-to-pio-efialtiko-meros-ston-planiti/ «Το γεωπολιτικό παιχνίδι με τις σπάνιες γαίες», του Oliver Zajec, υπεύθυνου μελετών στην Compagnie européenne d‘intelligence stratégique (CEIS, Παρίσι), Ελευθεροτυπία, 12.12.2010. «China’s rare Earth Elements Industry: what can the West learn?», της Cindy Hurst, Institute for the Analysis of Global Security (IAGS), Μάρτιος 2010. «Rare Earth Elements in National Defense: Background, Oversight Issues, and Options for Congress», Valerie Bailey Grasso, 31.3.2011, http://www.rareelementresources.com/rare-earth-elements/industry-related… «ΕΕ, Ιαπωνία, ΗΠΑ ανοίγουν πόλεμο στην Κίνα για τις σπάνιες γαίες», http://www.oryktosploutos.net/2012/03/blogpost_14.html#.VkTAVbWb9Fo World Socialist Web Site, 20.2.2013. Μετάφραση: Α. Αλαβάνου Η «Διαειρηνική Συνεργασία» (όπως είναι η επίσημη ονομασία της TPP) αποτελεί κατά βάση εμπορική συμφωνία που συνήψαν στις 5.10.2015 οι 12 ακόλουθες χώρες: ΗΠΑ, Ιαπωνία, Καναδάς, Αυστραλία, Μαλαισία, Σιγκαπούρη, Μεξικό, Χιλή, Περού, Βιετνάμ, Νέα Ζηλανδία και Μπρουνέι. Οι χώρες αυτές αντιπροσωπεύουν το 40% του παγκόσμιου εμπορίου και διαθέτουν συνολικό πληθυσμό 800 εκατομμύρια ανθρώπους. «Θα γράψουμε τους κανόνες του παιχνιδιού τον 21ο αιώνα, λέει ο Ομπάμα δίνοντας στη δημοσιότητα την ΤΡΡ, μεγαλύτερη εμπορική συμφωνία», http://www.huffingtonpost.gr/2015/11/05/tpp-obama-dhmosiothta-symfwnia_n_8479914.html «US Ambassador: Beyond growth, TTIP Must Happen for Geostrategic Reasons», Vincenti, Daniela, Euractiv, 16.7.2014, http://www.euractiv.com/sections/trade-industry/us-ambassador-eu-anthony-l-gardner-beyond-growth-ttip-must-happen 15.«Περιφερειακές εμπορικές συμφωνίες (TPP και TTIP): Οικονομικές προοπτικές και πολιτικές προκλήσεις», του Μιχάλη Διακαντώνη, http://www.anixneuseis.gr/?p=132379 16.Ευρωπαϊκό πρόγραμμα EURARE (European Rare Earths Project), στο οποίο μετέχουν πλήθος γεωλογικών ιδρυμάτων, πανεπιστημίων και εταιρειών από έντεκα ευρωπαϊκές χώρες (μεταξύ των οποίων το ΕΚΒΑΑ/ΙΓΜΕ και το ΕΜΠ) και το οποίο χρηματοδοτείται με περίπου 10 εκατ. ευρώ από κοινοτικούς πόρους του 7ου Προγράμματος Πλαισίου. Το έργο EURARE άρχισε στις αρχές Ιανουαρίου του 2013 και θα διαρκέσει πέντε χρόνια (2013-2017). Στους τρεις Έλληνες εταίρους, που είναι το ΕΜΠ, το ΙΓΜΕ και η «Αλουμίνιον της Ελλάδος», αντιστοιχεί ποσό της τάξης του 16% της συνολικής χρηματοδότησης, δηλαδή 1,6 εκατ. ευρώ 17.(«Οι σπάνιες γαίες, η Ευρώπη και η Ελλάδα! (Μέρος ΙΙ)», του Πέτρου Τζεφέρη, http://www.oryktosploutos.net 18.«Who owns the moon? We ‘re just going to have to get up there and find out», του Michael Brooks, New Statesman’s science, 25.2.2014, http://www.newstatesman.com/sci-tech/2014/02/who-owns-moon-were-just-going-have-get-there-and-find-out 19.Το δίκαιο του εξωατμοσφαιρικού διαστήματος και η νέα πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών για το διάστημα, διπλωματική εργασία στο δημόσιο διεθνές δίκαιο, εισαγωγή Λουκάς Καπόλος, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2008. https://seisaxthia.wordpress.com/ Σχετικό άρθρο : ΑΣ ΜΙΛΗΣΟΥΜΕ ΓΙΑ ΣΠΑΝΙΕΣ ΓΑΙΕΣ ΣΠΑΝΙΕΣ ΓΑΙΕΣ: ΕΜΠΟΡΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΧΩΡΙΣ ΣΥΝΟΡΑ

Γράφει η Άννα Μπαλλή      

         

«Οι σπάνιες γαίες άνετα μπορούν να χαρακτηριστούν το νέο πετρέλαιο του 21ου αιώνα, και μαζί με τους υδρίτες μεθανίου, με ορόσημο το 2020 και μετά, θα αποτελέσουν δύο από τους βασικότερους παράγοντες σύγκρουσης των παγκόσμιων γεωπολιτικών δρώντων».

Από έκθεση του US Senate Select Committee on Intelligence προς την αμερικανική κυβέρνηση με θέμα Παγκόσμιες απειλές, και τίτλο Statement for the Record Worldwide Threat Assessment of the US Intelligence Community, 12 Μαρτίου 2013.

Τα τελευταία χρόνια γίνεται πολύς λόγος στη χώρα μας για τα πλούσια αποθέματα πετρελαίου και φυσικού αερίου, η ύπαρξη των οποίων επιβεβαιώθηκε στις ελληνικές θάλασσες. Ελάχιστα όμως λέγονται για το έντονο ενδιαφέρον που εκδηλώνεται από την ΕΕ, αλλά και από την Κίνα, όσον αφορά τις σπάνιες γαίες της Ελλάδας.

Κι όμως, αυτά τα ορυκτά με το περίεργο όνομα θα αποτελέσουν αιτίες πολέμων που θα ξεπερνούν τα σύνορα ακόμα και του πλανήτη μας, στο όχι πολύ μακρινό μέλλον. Ήδη μία αντιπαράθεση εξαιτίας τους, που λαμβάνει ανησυχητικές διαστάσεις, διεξάγεται τα τελευταία χρόνια στα παρασκήνια της διεθνούς σκηνής χωρίς κανείς να μιλάει πολύ για αυτήν δημόσια. Οι λόγοι της αντιπαράθεσης δεν είναι άλλοι από την εξασφάλιση πρόσβασης στις αποκαλούμενες σπάνιες γαίες, μια ομάδα δεκαεπτά μετάλλων με μοναδικές ιδιότητες, που η χρησιμοποίησή τους είναι αναγκαία στην καινοτόμο βιομηχανία της υψηλής τεχνολογίας.(1) Κινητά τηλέφωνα, οθόνες υγρών κρυστάλλων, iPhone, ηλεκτρονικά βιβλία, λέιζερ, μικροσκοπικοί μαγνήτες, όλα περιέχουν σπάνιες γαίες, όπως και οι νέες «πράσινες» βιομηχανίες: οι μπαταρίες των υβριδικών αυτοκινήτων, τα φωτοβολταϊκά, οι λαμπτήρες χαμηλής κατανάλωσης ή οι τουρμπίνες των ανεμογεννητριών, καταλύτες νέας γενιάς και πλήθος άλλων προϊόντων. Όμως, οι σπάνιες γαίες είναι αναγκαίες, επίσης, στην αμυντική βιομηχανία, που τις χρησιμοποιεί σε κρίσιμα οπλικά συστήματα, όπως τηλεκατευθυνόμενα πυρομαχικά, ραντάρ πυραύλους τύπου Κρουζ, και σε υψηλής τεχνολογίας θωρακίσεις, καθιστώντας τες γεωστρατηγικά ορυκτά.

Το πετρέλαιο της Κίνας

Το «οικονομικό θαύμα» της Κίνας στηρίχθηκε στα συγκεκριμένα αυτά ορυκτά, για τα οποία το 1992 ο τότε ηγέτης της Κίνας Ντενγκ Χσιάο Πινγκ, διαβλέποντας τη σημασία και το ρόλο τους στο μέλλον, έλεγε: «Υπάρχει πετρέλαιο στη Μέση Ανατολή, αλλά υπάρχουν σπάνιες γαίες στην Κίνα».

Πράγματι στην Κίνα υπάρχει μεγάλη ποσότητα σπάνιων γαιών. Τα πρώτα αποθέματα είχαν ανακαλυφθεί στην εσωτερική Μογγολία, το 1927, η κινεζική ηγεσία όμως δεν είχε δώσει ιδιαίτερη σημασία στην εξόρυξή τους. Έτσι, για αρκετά χρόνια τα μεγαλύτερα ορυχεία βρίσκονταν στην Ινδία, τη Βραζιλία και αργότερα στη Νότια Αφρική, ενώ από τη δεκαετία του 1960 μέχρι τη δεκαετία του 1980 το μεγαλύτερο ορυχείο σπάνιων γαιών βρισκόταν στο Μάουντεν Πας της Καλιφόρνιας.

Το «Σχέδιο 863»

Στα μέσα της δεκαετίας του ’80 και συγκεκριμένα τον Μάρτιο του 1986, το Πεκίνο έθεσε σε εφαρμογή το Σχέδιο Ανάπτυξης Υψηλής Τεχνολογίας τριών διακεκριμένων Κινέζων με σκοπό να ανεξαρτητοποιηθεί η Κίνα από οικονομικές υποχρεώσεις για ξένες τεχνολογίες. Το σχέδιο αυτό είχε την κωδική ονομασία «Σχέδιο 863» από την ημερομηνία έγκρισής του (Μάρτιος 1986 ή 86/3, σύμφωνα με την κινεζική μορφή ημερομηνίας). Μεταξύ των βασικών προτεραιοτήτων του σχεδίου ήταν τα πολύτιμα ορυκτά. Αποφασιστικό ρόλο για την επίτευξη αυτού του στόχου είχε η δημιουργία το 1987 του πρώτου κινεζικού εργαστηρίου αφιερωμένου στην εφαρμοσμένη χημεία των σπάνιων γαιών, από τον καθηγητή Ξου Γκουάνγκ Ξιάν(2), τον «πατέρα των κινεζικών σπάνιων γαιών», το οποίο ενίσχυσε τις δυνατότητες του ερευνητικού Ινστιτούτου του Μπαοτού. Σύντομα, η κινεζική παραγωγή άρχισε να αυξάνεται κατά 40% ετησίως και ξεπέρασε την αμερικανική παραγωγή, η οποία είχε αρχίσει να μειώνεται σταδιακά.

Το 1997 το κινεζικό υπουργείο Επιστήμης και Τεχνολογίας ενέκρινε το μεγαλύτερο πρόγραμμα για την ενίσχυση της έρευνας που είχε εκπονήσει ποτέ η Κίνα και στο οποίο το βάρος δινόταν στη βιομηχανία εξόρυξης και επεξεργασίας σπάνιων γαιών, το «Σχέδιο 973». Δύο χρόνια αργότερα, το 1999, ο ηγέτης του κόμματος και του κράτους Ζιανγκ Ζεμίν έδωσε προσωπική εντολή στα στελέχη της κινεζικής έρευνας και τεχνολογίας να βελτιώσουν την επεξεργασία και τις εφαρμογές των σπάνιων γαιών και να μετατρέψουν το φυσικό πλεονέκτημα της χώρας σε οικονομική υπεροχή.(3)

Η κινεζική παραγωγή απογειώθηκε, και από την επόμενη δεκαετία η Κίνα ουσιαστικά μονοπωλεί την εξόρυξη σπάνιων γαιών. Σήμερα υπολογίζεται ότι το 97% των 125.000 τόνων των σπάνιων γαιών που εξορύσσονται και επεξεργάζονται στον πλανήτη προέρχονται από την Κίνα. Πρόκειται για ένα σχεδόν απόλυτο παγκόσμιο μονοπώλιο.(4)

Το μυστικό σχέδιο της Κίνας

Στην πραγματικότητα, οι σπάνιες γαίες δεν είναι τόσο σπάνιες όσο θα υπέθετε κάποιος από την ονομασία τους. Σύμφωνα με το US Geological Survey (USGS), η Κίνα κατέχει μονάχα το 40% έως 50% των παγκόσμιων αποθεμάτων, και υπάρχουν βεβαιωμένα αποθέματα σπάνιων γαιών σε πολλές χώρες, από τις Ηνωμένες Πολιτείες ως την Αυστραλία και από τον Καναδά ως το Καζακστάν ή το Βιετνάμ.

Όμως, η κινεζική ηγεσία ήταν αυτή που αντιλαμβανόμενη πολύ γρήγορα τη σημασία τους σχεδίασε μια μακροπρόθεσμη στρατηγική, προκειμένου να κατακτήσει ηγεμονικό ρόλο σε όλα τα στάδια της επεξεργασίας τους, με απώτερο στόχο να αποκτήσει το παγκόσμιο μονοπώλιο. Για την Κίνα, έναν σημαντικό παίκτη στη διεθνή σκηνή, αυτό θα αποτελούσε σημαντικό όπλο, όχι μόνο για την οικονομία της, αλλά και σαν εργαλείο στην προώθηση των γεωστρατηγικών της συμφερόντων. Ήταν το μυστικό σχέδιο της Κίνας που εφαρμόστηκε αθόρυβα, με την υπομονή και την επιμονή που χαρακτηρίζει τον κινεζικό λαό.

Στο σημείο αυτό πρέπει να θυμηθούμε το διάσημο αξίωμα του Ντενγκ Χσιάο Πινγκ στους συνεργάτες του: «Να κρύβουμε τις ικανότητές μας και να περιμένουμε να έλθει η ώρα μας». Από το 1980 μπορούμε να συνοψίσουμε την κινεζική στρατηγική σε τρία αξιώματα: «Να αποφεύγονται οι αντιπαραθέσεις», «να αναπτύσσονται οι δυνάμεις του Έθνους» και «να προχωρούμε σταδιακά». Αναμφίβολα, σύμφωνα με τον Γ. Οικονόμου, η Κίνα ενδιαφέρεται να καταστεί ηγεμονική δύναμη όχι μόνο της Ασίας αλλά εν καιρώ «όλων υπό τον ουρανό», δηλαδή της υφηλίου.(5)

Οι Κινέζοι κατάφεραν να κυριαρχήσουν στο χώρο στηριζόμενοι στα άφθονα αποθέματά τους στην εσωτερική Μογγολία, στην ευκολία της πρόσβασης σε αυτά και στο ασυναγώνιστο χαμηλό κόστος παραγωγής, που τους επέτρεψε να πωλούν τις σπάνιες γαίες τους σε χαμηλή τιμή επί χρόνια. Η εξόρυξη και η επεξεργασία σπάνιων γαιών απαιτεί χημικές διαδικασίες πολύ επιβαρυντικές για το περιβάλλον. Στο κόστος παραγωγής, λοιπόν, εκτός από τα φθηνά εργατικά χέρια που διαθέτει η Κίνα, συνυπολογίζεται και η απουσία αυστηρών περιβαλλοντικών κανονισμών, που ίσχυαν σε πολλές ανεπτυγμένες χώρες και και αποτελούσαν παράμετρο αύξησης του κόστους εξόρυξης και επεξεργασίας. Ως αποτέλεσμα, οι υπόλοιποι παραγωγοί στον κόσμο οδηγούνταν σιγά σιγά σε ασφυξία και εγκατέλειπαν τον τομέα ή μετέφεραν την παραγωγική δραστηριότητά τους στην Κίνα.

Το γεγονός ότι η Κίνα κατατάσσεται 118η μεταξύ 178 χωρών παγκοσμίως για το 2014, σύμφωνα με την ετήσια κατάταξη περιβαλλοντικής απόδοσης των Πανεπιστημίων Υale και Columbia, οφείλεται κατά μεγάλο μέρος στην εξόρυξη και επεξεργασία των σπάνιων γαιών. Στην πόλη Μπαοτού, που αποτελεί τον πιο σημαντικό προμηθευτή σπάνιων γαιών, βρίσκεται μια τοξική, εφιαλτική λίμνη που δείχνει το μέγεθος της οικολογικής καταστροφής της περιοχής. Χιλιάδες σωλήνες στις όχθες της λίμνης ξερνούν τα απόβλητα από την επεξεργασία των εν λόγω μετάλλων στα δεκάδες εργοστάσια της περιοχής. Η μυρωδιά από το θειάφι, το αποκρουστικό χρώμα του νερού και το μουγκρητό των σωλήνων συνθέτουν ένα δυστοπικό περιβάλλον, που μόνο ως κόλαση επί της γης θα μπορούσε να χαρακτηριστεί.(6) Επιπλέον, η απόρριψη των αποβλήτων της εταιρείας Baotou Steel στον Κίτρινο Ποταμό έχει μετατραπεί σε πρόβλημα γιγάντιων διαστάσεων, ενώ στους εργαζόμενους των ορυχείων παρατηρούνται ιδιαίτερα υψηλά ποσοστά καρκίνου.

Όμως, το Πεκίνο είναι αποφασισμένο να υλοποιήσει μέχρι τέλους τα σχέδιά του και το ενδιαφέρον του δεν περιορίζεται μόνο στα ορυχεία της Κίνας. Δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να εισδύσει σε χώρες που διαθέτουν πολύτιμα ορυκτά, ενώ Κινέζοι βιομήχανοι ενθαρρύνονται να αποκτήσουν έλεγχο του κεφαλαίου των λίγων ξένων εταιρειών που έχουν απομείνει και δραστηριοποιούνται σε όλα τα στάδια εκμετάλλευσης σπάνιων γαιών. Το 2009, η China Investment Corp απέκτησε το 17% της Teck Resources Ltd, μιας ιδιαίτερα σημαντικής καναδικής μεταλλευτικής επιχείρησης, και μια άλλη κινεζική επιχείρηση εξαγόρασε το 25% ενός παραγωγού σπάνιων γαιών της Αυστραλίας, της Arafura Resources Ltd, ενώ προκάλεσε την έντονη αντίδραση της Καμπέρα όταν επιχειρήθηκε η απόκτηση του ελέγχου της Lynas Corporation. Ακόμα και το αμερικανικό κοίτασμα σπάνιων γαιών, το Mountain Pass, θέλησαν να πάρουν στα χέρια τους οι Κινέζοι βιομήχανοι. Το 2005, λίγο μετά το κλείσιμο του καλιφορνέζικου ορυχείου, η China National Offshore Oil Corporation (CNOOC) υπέβαλε πρόταση εξαγοράς της αμερικανικής πετρελαϊκής εταιρείας Unocal που ήταν και ιδιοκτήτρια του Mountain Pass, μέσω της Molycorp την οποία εξαγόρασε το 1978. Τελικά, το Mountain Pass παρέμεινε αμερικανικό, χάρη στο θόρυβο και στις αντιδράσεις που προκλήθηκαν.(7)

Επίδειξη δύναμης

Το 2010 θα λέγαμε ότι είναι έτος σταθμός. Ο κινεζικός κλάδος των σπάνιων γαιών αναδιοργανώνεται με επίκεντρο ορισμένες μεγάλες κρατικές επιχειρήσεις και, έτσι, η ηγεσία της Κίνας, ίσως λίγο πρόωρα, αποφάσισε να δείξει τη δύναμη της. Το Πεκίνο με αφορμή ένα επεισόδιο στο αρχιπέλαγος Σενκάκου προχώρησε σε μια ενέργεια που αναδείκνυε τις σπάνιες γαίες σε όπλο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τις γεωπολιτικές ανάγκες του και τους σχεδιασμούς του.

Συγκεκριμένα, στις αρχές Σεπτεμβρίου του 2010, στο αρχιπέλαγος Σενκάκου (Ντιαόγιου για τους Κινέζους), όπου βρίσκονται νησίδες υπό ιαπωνική διοίκηση τις οποίες διεκδικεί και η Κίνα, ένα κινεζικό αλιευτικό συγκρούστηκε με δύο ιαπωνικά περιπολικά της ακτοφυλακής. Το κινεζικό πλήρωμα συνελήφθη. Στην Κίνα πραγματοποιήθηκαν αμέσως διαμαρτυρίες που συνοδεύτηκαν από κάψιμο ιαπωνικών σημαιών. Αλλά το σημαντικό είναι ότι ξαφνικά σταμάτησαν οι εξαγωγές κινεζικών σπάνιων γαιών προς τα ιαπωνικά λιμάνια. Το μήνυμα ήταν ξεκάθαρο, τόσο απέναντι στην Ιαπωνία αλλά και προς τις υπόλοιπες δυνάμεις που επιθυμούσαν να αποκτήσουν τα πολύτιμα ορυκτά.

Στη συνέχεια, το Πεκίνο, πιεζόμενο να ανταποκριθεί στη συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση στο εσωτερικό της χώρας, αλλά και για να πετύχει την άνοδο της τιμής των σπάνιων γαιών και να ενισχύσει την ποιότητα της ντόπιας παραγωγής, αποφάσισε να μειώσει σημαντικά τις εξαγωγές. Πράγματι, οι τιμές ανέβηκαν, και κάποιοι ξένοι κατασκευαστές προϊόντων υψηλής ποιότητας και τεχνολογίας μετέφεραν την παραγωγική δραστηριότητά τους στην Κίνα, για να έχουν ευκολότερη πρόσβαση στα συστατικά που είναι ή απαιτούνταν ως πρώτη ύλη των προϊόντων τους. Δημοσίως το Πεκίνο πρόβαλε ως δικαιολογία για τη μείωση των εξαγωγών την προστασία του περιβάλλοντος, εξοργίζοντας όσους αντιλαμβάνονταν ότι είχαν καταστεί όμηροι της Κίνας για την προμήθεια αναγκαίων γι’ αυτούς ορυκτών. Η νομική επιτροπή του Παγκοσμίου Οργανισμού Εμπορίου, στον οποίο προσέφυγαν οι ΗΠΑ, η ΕΕ και η Ιαπωνία, καταδίκασε την πολιτική του Πεκίνου και απέρριψε το κινεζικό επιχείρημα, όμως δεν έπεισε την Κίνα να αλλάξει πολιτική.

Σε μελέτη που εκπονήθηκε για το αμερικανικό Υπουργείο Άμυνας, η αναλύτρια Σίντι Χερστ τονίζει ότι η αμερικανική, η ιαπωνική και η ευρωπαϊκή βιομηχανία δεν μπορούν να λειτουργήσουν χωρίς τις σπάνιες γαίες: «Δίχως αυτές, μεγάλο μέρος της σύγχρονης τεχνολογίας θα είχε εντελώς διαφορετική μορφή και πολλές εφαρμογές δεν θα ήταν καν εφικτές», αναφέρει.(8) Λίγους μήνες αργότερα, σε μια έκθεση των ΗΠΑ για την αμυντική ασφάλειά τους, αναφέρεται ότι η εισαγωγή σπάνιων γαιών είναι ζωτικής σημασίας για την αμυντική θωράκιση και ασφάλεια της χώρας.(9) Αυτό συμβαίνει γιατί οι σπάνιες γαίες χρησιμοποιούνται στην ανάπτυξη βασικών οπλικών συστημάτων από τα οποία εξαρτάται η στρατιωτική τους κυριαρχία. Οι σπάνιες γαίες είναι απαραίτητες για τα κατευθυνόμενα πυραυλικά συστήματα, τους δορυφόρους και τα μη επανδρωμένα τηλεκατευθυνόμενα αεροσκάφη. Ακόμη και τα διαστημόπλοια της NASA στον Άρη φέρουν ισχυρούς μαγνήτες σπάνιων γαιών.

Οι αντιδράσεις που ακολούθησαν, ενισχυόμενες και από το γεγονός της ανόδου από το 1995 της στρατιωτικής ισχύος της Κίνας, ήταν άμεσες.

Αντιδράσεις

«Πρέπει να πάρουμε τον έλεγχο του ενεργειακού μας μέλλοντος στα χέρια μας και δεν μπορούμε να επιτρέψουμε η βιομηχανία ενέργειας να ριζώσει σε κάποια άλλη χώρα, επειδή είχε τη δυνατότητα να παραβεί τους κανόνες», δήλωσε ο πρόεδρος των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα σε συνέντευξη τύπου στον Λευκό Οίκο.

«Παρά τη σαφή απόφαση του ΠΟΕ στην πρώτη διαφωνία μας στις πρώτες ύλες, η Κίνα δεν έχει κάνει καμία προσπάθεια για την άρση των περιορισμών στις εξαγωγές. Αυτό δεν μας αφήνει άλλη επιλογή από το να αμφισβητήσουμε το καθεστώς εξαγωγών της Κίνας, ώστε να διασφαλίσουμε δίκαιη πρόσβαση για τις επιχειρήσεις μας σε αυτά τα υλικά», δήλωσε ο επίτροπος Εμπορίου της ΕΕ Κάρελ ντε Χουχτ.(10)

Σε ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σχετικά με τη Διάσκεψη Κορυφής ΕΕ-ΗΠΑ και τη σύνοδο του Διατλαντικού Οικονομικού Συμβουλίου στις 15 Νοεμβρίου 2011,</Date> στο κεφάλαιο «Βιομηχανία, ενέργεια, έρευνα και ΤΠ», και στο άρθρο 14, υπογραμμίζεται ότι απαιτείται να καταβληθούν προσπάθειες προς την κατεύθυνση της έγκρισης και εφαρμογής ενός κοινού οδικού χάρτη ΕΕ-ΗΠΑ για τις πρώτες ύλες προς το 2050, με έμφαση στις σπάνιες γαίες, ιδιαίτερα δε να δοθεί ώθηση στην έρευνα για εναλλακτικά υλικά και να ενισχυθεί η συνεργασία στους τομείς της καινοτομίας στις τεχνολογίες εξόρυξης και ανακύκλωσης πρώτων υλών.

Κορυφαίες γερμανικές βιομηχανίες συγκρότησαν τη Συμμαχία για τις Πρώτες Ύλες (Rohstoffallianz) με σκοπό να διασφαλίσουν την προμήθεια πρώτων υλών, και σε μια συνέντευξη στο Ρόιτερς, ο επικεφαλής αυτής της Συμμαχίας Ντιρκ Πάσκερτ δεν δίστασε να ζητήσει να χρησιμοποιηθούν στρατιωτικές δυνάμεις… «Εμείς, μαζί με τους εταίρους μας στην ΕΕ και το ΝΑΤΟ, πρέπει να αναλάβουμε μεγαλύτερες ευθύνες στην εξωτερική πολιτική στους τομείς της οικονομίας και της ασφάλειας», είπε. Σε ευθεία ερώτηση της καθημερινής οικονομικής εφημερίδας Handelsblat για το ενδεχόμενο να δούμε πολέμους για τους φυσικούς πόρους, ο Πάσκερτ απάντησε θετικά, παραθέτοντας το ιστορικό προηγούμενο. «Η ιστορία δείχνει ότι πολλές συγκρούσεις ξεκινούν από τη διαμάχη για τους φυσικούς πόρους… Η προμήθεια πρώτων υλών είναι η βάση για την προστιθέμενη αξία και την ευημερία μιας χώρας, συνεπώς έχει γεωπολιτική σημασία», υπογράμμισε. Η Handelsblatt πρόβαλε το θέμα με ένα μακροσκελές κύριο άρθρο το οποίο αναφερόταν κυρίως στη συνέντευξη του Πάσκερτ, έγραψε ότι οι βιομήχανοι θα επιθυμούσαν να δουν «μεγαλύτερη ανάμειξη της κυβέρνησης –και του στρατού– στην εξασφάλιση πρώτων υλών».

Σήμερα, η Συμμαχία για τις Πρώτες Ύλες, που διατηρεί πολύ στενές σχέσεις με τη γερμανική κυβέρνηση, διευθύνει ένα πρόγραμμα υποστήριξης που παρέχει υπό όρους αποπληρώσιμα δάνεια σε επιχειρήσεις για την εκμετάλλευση, σε παγκόσμιο επίπεδο, κρίσιμων πρώτων υλών, όπως το αντιμόνιο, το βερύλλιο, το κοβάλτιο, ο φθορίτης, το γάλλιο, το γερμάνιο, ο γραφίτης, το ίνδιο, το μαγνήσιο, το νιόβιο, τα μέταλλα της ομάδας της πλατίνας, οι σπάνιες γαίες, το ταντάλιο και το βολφράμιο.(11)

Η Αυστραλία εμφανίζεται ολοένα περισσότερο ως η εναλλακτική λύση απέναντι στο κινεζικό μονοπώλιο, ενώ μια νέα εγκατάσταση επεξεργασίας, αυστραλιανής ιδιοκτησίας, άνοιξε στη Μαλαισία. Άλλες έχουν προγραμματιστεί στον Καναδά, την Ευρώπη και την Αφρική. Η Σουηδία και η Φιλανδία έχουν ξεκινήσει στα εδάφη τους, από το 2012, έργα εξόρυξης σπάνιων γαιών. Επίσης, στις ΗΠΑ, η Molycorp έχει αρχίσει να ξανανοίγει τα ορυχεία της στην Καλιφόρνια, ενώ πολλές εταιρείες προσπαθούν επίσης να δραστηριοποιηθούν στον τομέα, με την υποστήριξη από το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας των Ηνωμένων Πολιτειών. Στην Αλάσκα, όπου βρίσκεται ένα από τα μεγαλύτερα κοιτάσματα σπάνιων γαιών, στο Bokan Mountain, μια καναδική εταιρεία σχεδιάζει να εξαγάγει το μετάλλευμα και να το μετατρέψει σε οξείδια με μια ειδικά προσαρμοσμένη μονάδα επεξεργασίας. Γεωλογικές έρευνες έδειξαν ότι στην Αρκτική, όπου μια σειρά κράτη έχουν επιδοθεί σε αγώνα δρόμου για τον έλεγχο της περιοχής, υπάρχουν εκτός από κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου και τεράστιες ποσότητες ορυκτών, συμπεριλαμβανομένων σπάνιων γαιών.

Η Ιάπωνες επενδύουν σε ορυχεία στο Καζακστάν και στον Καναδά, αλλά σκέφτονται να επενδύσουν και στα βάθη των ωκεανών, και δεν είναι οι μόνοι. Τον Μάρτιο του 2013 η Ιαπωνία ανακοίνωσε ότι εντόπισε στο βυθό του Ειρηνικού μεγάλα κοιτάσματα σπάνιων γαιών, με περιεκτικότητα έως και 30% μεγαλύτερη από ό,τι στα ορυχεία της Κίνας, και δεκάδες εταιρείες από τη Βρετανία, τη Γερμανία, τη Ρωσία, την Ινδία, τη Βραζιλία και αλλού έχουν πάρει ήδη άδεια, από τη Διεθνή Αρχή Θαλάσσιου Βυθού, μια υπηρεσία του ΟΗΕ που δημιουργήθηκε για τη ρύθμιση της εξόρυξης σε διεθνή ύδατα, για να ερευνήσουν γεωλογικά δραστήριες περιοχές του βυθού, στις οποίες εκτιμάται ότι κρύβονται μεγάλες αποθέσεις μετάλλων. Φυσικά οι προειδοποιήσεις περιβαλλοντικών οργανώσεων για ολέθριες επιπτώσεις στο θαλάσσιο πυθμένα και τον κίνδυνο διαταραχής της ισορροπίας του πλανήτη, όπως η καταστροφή σημαντικού μέρους πανίδας και χλωρίδας διαφόρων οικοσυστημάτων, δεν δείχνει ικανή να σταματήσει τις εργασίες εξόρυξης σε περίπτωση που εντοπισθούν οι σπάνιες γαίες.

Η πείρα της επεξεργασίας και μετατροπής των σπάνιων γαιών από ορυκτά σε ενώσεις που πηγαίνουν σε εξοπλισμό υψηλής τεχνολογίας, πείρα που κατέχουν πολύ καλά οι Κινέζοι, είναι το βασικό πρόβλημα των ανταγωνιστών της Κίνας, με εξαίρεση την αμερικανική Molycorp, που διαθέτει την τεχνογνωσία για το διαχωρισμό των σπάνιων γαιών. Είναι φυσικό η Κίνα με την πείρα των προηγούμενων δεκαετιών να διαθέτει σοβαρό προβάδισμα στον τομέα, αλλά μάλλον οι αντίπαλοί της είναι αποφασισμένοι να μην της το επιτρέψουν αυτό για πολύ ακόμα.

Το «οικονομικό ΝΑΤΟ»

Η Αμερική και έντεκα ακόμη κράτη, που αντιπροσωπεύουν το 40% του παγκόσμιου εμπορίου, υπέγραψαν πρόσφατα τη Συμφωνία Διειρηνικής Συνεργασίας (Trans-Pacific Partnership, TPP)(12). Η συμφωνία περιλαμβάνει ευρύτατο ρυθμιστικό πλαίσιο διατάξεων, που εκτός από τη μείωση των δασμών και την άρση εμποδίων μεταξύ των εμπορικών εταίρων περιλαμβάνει και τη θέσπιση μέτρων που αφορούν τις υπηρεσίες, τις επενδύσεις, τα πνευματικά δικαιώματα, τις νομικές υποχρεώσεις μεταξύ κρατών και ιδιωτικών εταιρειών, τα εργασιακά δικαιώματα και το περιβάλλον. Πρόκειται για εμπορική συμφωνία που χαιρετίστηκε θερμά από τις εταιρείες υψηλής τεχνολογίας και απομονώνει την Κίνα κλονίζοντας σοβαρά την κεντρική της θέση στην οικονομία της περιοχής Ασίας-Ειρηνικού.

«Η TPP σημαίνει πως η Αμερική θα γράψει τους κανόνες του παιχνιδιού στον 21ο αιώνα», ανέφερε ο Ομπάμα σε ηλεκτρονική ανάρτησή του, προσθέτοντας: «Αν δεν εγκρίνουμε αυτή τη συμφωνία –αν η Αμερική δεν γράψει αυτούς τους κανόνες–, τότε χώρες όπως η Κίνα θα το κάνουν».(13)

Από την πλευρά της η Κίνα προσπαθεί να συστήσει την Περιφερειακή Οικονομική Συνεργασία Συνεννόησης (Regional Comprehensive Economic Partnership, RCEP) η οποία θα αποτελείται από τις δέκα χώρες του ASEAN, συν τις Κίνα, Ιαπωνία, Νότιο Κορέα, Ινδία, Αυστραλία και Νέα Ζηλανδία, περιλαμβάνοντας το 46% του παγκόσμιου πληθυσμού και ένα συνδυαστικό ΑΕΠ αξίας $17 τρις. Η συμμετοχή όμως τόσο της Ιαπωνίας, που έχει υπογράψει την TPP και με την οποία η Κίνα έχει μάλλον εχθρικές σχέσεις, όσο και της Αυστραλίας, που είναι προσδεμένη στην αμερικανική σφαίρα επιρροής, μάλλον δεν βοηθά στην επιτυχία του εγχειρήματος. Αυτό όμως που είναι γεγονός είναι ότι αναδεικνύονται τα νέα μέτωπα αντιπαράθεσης μεταξύ δυνάμεων, με μήλον της έριδος, ως συνήθως, τις πρώτες ύλες, και τις πολυεθνικές εταιρείες σε πρωταγωνιστικό ρόλο.

Υπό μυστική διαπραγμάτευση βρίσκεται και αναμένεται να εγκριθεί, παρά τις αντιδράσεις που υπάρχουν, μία ακόμα συμφωνία, η Διατλαντική Συνεργασία Εμπορίου και Επενδύσεων (TTIP) μεταξύ ΗΠΑ και ΕΕ. Ο πρέσβης των ΗΠΑ στην ΕΕ Άντονυ Γκάρντνερ χαρακτήρισε την TTIP ως ένα «οικονομικό ΝΑΤΟ, που έχει σκοπό να καθορίσει τους όρους του παγκόσμιου εμπορίου πριν άλλοι το κάνουν για εμάς», όπως είπε.

Σύμφωνα με αναλυτές, η ΤTIP σε συνδυασμό με την TPP, η οποία αυξάνει την πρόσβαση της Ουάσινγκτον στην περιοχή της Ν.Α. Ασίας και ενδυναμώνει τη σχέση της με την Ιαπωνία, αποτελούν ισχυρό «εμπορικοοικονομικό» όπλο, που θα αποτρέψει την ανάδειξη ενός νέου ηγεμόνα ικανού να αμφισβητήσει τα αμερικανικά πρωτεία.(14)

Αξίζει να σημειωθεί ότι, όπως υπογραμμίζουν όσοι είναι αντίθετοι στη συμφωνία, ότι αυτή θα σημάνει ένα τεράστιο πισωγύρισμα για τα δικαιώματα που έχουν κερδίσει οι εργαζόμενοι στην Ευρώπη, αλλά και θα ισχυροποιήσει τους κολοσσούς των πολυεθνικών δίνοντάς τους θέση εξουσίας ισχυρότερη και από αυτή των κυβερνήσεων.

Στην Ελλάδα τώρα…

Πρόσφατα, μια αντιπροσωπεία κινεζικών εταιρειών και κρατικών φορέων που δραστηριοποιούνται στον τομέα επισκέφτηκε στη χώρα μας τις εγκαταστάσεις του Ινστιτούτου Γεωλογικών Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ), με σκοπό την ανταλλαγή τεχνογνωσίας στο πεδίο των σπάνιων γαιών. Δεν είναι η πρώτη φορά που εκδηλώνεται τέτοιου είδους ενδιαφέρον από την κινεζική πλευρά, καθώς αντιπροσωπεία Κινέζων επιστημόνων είχε επισκεφθεί τη χώρα μας και πέρυσι για τον ίδιο λόγο. Το ενδιαφέρον είναι φανερό ότι πηγάζει από το γεγονός ότι η Ελλάδα συγκαταλέγεται και ξεχωρίζει μεταξύ των πέντε κρατών της ΕΕ όπου απαντώνται δεκαεπτά από τα συγκεκριμένα «στρατηγικά μέταλλα». Οι άλλες χώρες είναι η Νορβηγία, η Σουηδία, η Φιλανδία και η Γροιλανδία, για την οποία επίσης έχουν εκδηλώσει ενδιαφέρον οι Κινέζοι. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, μάλιστα, με στόχο την απεξάρτηση από την Κίνα, έχει επενδύσει εκατομμύρια ευρώ στην έρευνα για τον εντοπισμό κοιτασμάτων σπάνιων γαιών σε αυτές τις πέντε χώρες. Συγκεκριμένα για τη χώρα μας, οι έρευνες που έχουν διεξαχθεί την τοποθετούν στις εν δυνάμει παραγωγικές χώρες, με την εκτιμώμενη αξία του ορυκτού πλούτου της να αγγίζει τα 30-40 δισ. ευρώ. Το Υπουργείο Περιβάλλοντος (ΥΠΕΚΑ) αναφέρει σχετικά: «Οι εξειδικευμένες χρήσεις των ορυκτών που διαθέτει η Ελλάδα, σε σχέση με άλλες χώρες, ελκύουν το ενδιαφέρον της Διεθνούς Αγοράς γενικά και ειδικά της αγοράς των χωρών της ΕΕ».(15)

Κοιτάσματα που έχουν ενδιαφέρον εντοπίζονται σε αρκετές περιοχές της Ελλάδος, κυρίως όμως η Θράκη με τα πυριγενή πετρώματα είναι εκ φύσεως πλούσια σε σπάνιες γαίες. Επιπλέον, στην παράκτια ζώνη Αν. Μακεδονίας και Θράκης εκβάλλουν σημαντικά για τα ελληνικά δεδομένα ποτάμια (Στρυμόνας, Νέστος, Έβρος) τα οποία αποθέτουν στις εκβολές τους υλικά από τα παραπάνω πετρώματα δημιουργώντας εμπλουτισμένα αποθέματα σπάνιων γαιών.

Πριν αρχίσουμε όμως να πανηγυρίζουμε πιστεύοντας ότι θα λύσουμε έτσι τα οικονομικά μας προβλήματα, πέρα από το γεγονός ότι η Θράκη μας είναι για πολλούς λόγους ήδη μια ευαίσθητη περιοχή, καλό είναι να αναρωτηθούμε: Μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τις οικονομικές απαιτήσεις ενός τέτοιου εγχειρήματος; Ποιος θα βάλει τα κεφάλαια αλλά και την τεχνογνωσία; Πώς οι ελληνικές σπάνιες γαίες μπορούν να είναι ανταγωνιστικές; Τι θα γίνει με τα ραδιενεργά απόβλητα; Ποιος πραγματικά θα έχει τον έλεγχο και πόσο θα νοιαστεί για το περιβάλλον;

Οι γερμανικές βιομηχανίες που συγκρότησαν, όπως αναφέραμε, και τη Συμμαχία για τις Πρώτες Ύλες, πρωταγωνιστούν στο να βρεθούν άλλες πηγές προμήθειας σπάνιων γαιών και να απεξαρτηθούν από την Κίνα. Ίσως το γεγονός αυτό να εξηγεί τα γερμανικά σχέδια που είχαν δει το φως της δημοσιότητας για τη δημιουργία Ειδικών Οικονομικών Ζωνών (ΕΟΖ) σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας και κυρίως στη Θράκη. 

Οι πόλεμοι του αύριο

Σχέδια για την αξιοποίηση των φυσικών πόρων του διαστήματος καταρτίζουν ήδη εταιρείες και κράτη. Την εξόρυξη μετάλλων και άλλων ορυκτών από το διάστημα επιδιώκει, για παράδειγμα, η εταιρεία Planetary Resources. Ιδρυτής της είναι ο ελληνικής καταγωγής Δρ. Πήτερ Διαμαντής, ο οποίος έκανε λόγο για μια «από τις μεγαλύτερες εμπορικές ευκαιρίες στην ιστορία», που θα μπορούσε να μεταφραστεί σε «δεκάδες εκατομμύρια δολάρια ετησίως και να διαδραματίσει καταλυτικό ρόλο στην εξέλιξη της ανθρωπότητας». Την εταιρεία χρηματοδοτούν και υποστηρίζουν μεταξύ άλλων η Google και ο γνωστός σκηνοθέτης James Cameron, ο οποίος περιέγραψε μια τέτοια ιστορία εξόρυξης φυσικών πόρων σε άλλους πλανήτες στην ταινία του Avatar.

Το Πεκίνο και η Ουάσιγκτον επίσης πιστεύουν ότι τα ορυκτά της σελήνης μπορεί να αξίζουν εξαγωγές. Η NASA συνεργάζεται ήδη με ιδιωτικές εταιρείες, με σκοπό να πραγματοποιήσει τα πρώτα βήματα προς την εξερεύνηση και αξιοποίηση της σελήνης, όσον αφορά την εξόρυξη πολύτιμων πόρων, όπως το Ήλιο-3 και σπάνιες γαίες. Αλλά και οι Κινέζοι «ψάχνουν δυνατότητες εξόρυξης στο φεγγάρι και είναι πιθανό να το κάνουν, αν υπάρχει ισχυρό επιχειρηματικό ενδιαφέρον», αναφέρει ο Ρίτσαρντ Χόλνταουεϊ (Richard Holdaway), διευθυντής του διαστημικού τμήματος στο Rutherford Appleton Laboratory στη Μεγάλη Βρετανία, που συνεργάζεται στενά με το διαστημικό πρόγραμμα της Κίνας. Τα κέρδη από το φεγγάρι δεν αποτελούν σενάριο επιστημονικής φαντασίας. «Υπάρχουν αναμφίβολα πράγματα στο φεγγάρι που μπορούν να εξορυχθούν», λέει ο Χόλνταουεϊ και προσθέτει: «Δεν θα υπήρχε τίποτα παράνομο σε μια τέτοια πράξη, διότι οι διεθνείς νόμοι που καλύπτουν το φεγγάρι είναι πολύ πίσω».(16)

Η πιο πρόσφατη συμφωνία για το διάστημα, η οποία αναφέρεται και στο καθεστώς εκμετάλλευσης των διαστημικών φυσικών πόρων είναι η Συμφωνία για τη Σελήνη του 1984. Η συμφωνία αυτή ορίζει ότι το περιβάλλον του φεγγαριού δεν θα πρέπει να διαταραχθεί, ότι θα πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο για ειρηνικούς σκοπούς, ότι «το φεγγάρι και οι φυσικοί πόροι του είναι κοινή κληρονομιά της ανθρωπότητας» και ότι «ένα διεθνές καθεστώς» θα πρέπει να ιδρυθεί «που θα διέπει την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων του φεγγαριού, όταν η εκμετάλλευση αυτή γίνει εφικτή». Το πρόβλημα είναι ότι τα οκτώ κράτη που έχουν επικυρώσει τη Συμφωνία της Σελήνης και δεσμεύονται από αυτή δεν δραστηριοποιούνται στο διάστημα. Οι ΗΠΑ, η Κίνα και η Ρωσία δεν συμμετέχουν καν, δεν την αναγνωρίζουν και δεν δεσμεύονται από αυτή.(17) 

Άννα Μπαλλή

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΠΗΓΕΣ

1. Οι σπάνιες γαίες αποτελούνται από μια ομάδα 17 μεταλλικών στοιχείων που διαχωρίζονται στις αποκαλούμενες ελαφριές και βαριές σπάνιες γαίες. Στις πρώτες ανήκουν το λανθάνιο (La), σέριο (Ce), πρασεοδύμιο (Pr), νεοδύμιο (Nd), προμήθιο (Pm), σαμάριο (Sm) και σκάντιο (Sc), ενώ στις δεύτερες το ευρώπιο (Eu), γκαδολίνιο (Gd), τέρβιο (Tb), δυσπρόσιο (Dy), έρβιο (Er), όλμιο (Ho), θούλιο (Tm), υτέρβιο (Yb), λουτήσιο (LU) και ύτριο (Y). Οι βαριές εμφανίζονται ως πιο σπάνιες, έχουν μεγαλύτερη ζήτηση και πιο ειδικές χρήσεις.
2. Ο Ξου Γκουάνγκ Ξιάν θεωρείται εθνικός ήρωας στην Κίνα. Τον Ιανουάριο του 2009 βραβεύτηκε με την ανώτατη κρατική διάκριση για την επιστήμη και την τεχνολογία από τον πρόεδρο Χου Τζιντάο.
3. «Η Ευρωπαϊκή ελίτ αρχίζει να αντιλαμβάνεται ότι αιχμαλωτίζεται από τους Κινέζους ναζί», του Πέτρου Παπακωνσταντίνου, Καθημερινή 31.10.2010.
4. «Η Κίνα σκάβει. Πώς το Πεκίνο στρίμωξε την αγορά σπάνιων γαιών», του Damien Ma, αναλυτή για την Κίνα στο Eurasia Group, Foreign Affairs, 28.9.2012.

5. «Τα διλήμματα σε ΗΠΑ και Κίνα. Η κούρσα για την πρωτοκαθεδρία στην Άπω Ανατολή», του Γεώργιου Κ. Οικονόμου, Foreign Affairs, 31.10.2014.

6. «Λίμνη Μπαοτού: Το πιο εφιαλτικό μέρος στον πλανήτη», http://www.protothema.gr/environment/article/472918/limni-baotou-to-pio-efialtiko-meros-ston-planiti/

7. «Το γεωπολιτικό παιχνίδι με τις σπάνιες γαίες», του Oliver Zajec, υπεύθυνου μελετών στην Compagnie européenne d‘intelligence stratégique (CEIS, Παρίσι), Ελευθεροτυπία, 12.12.2010.

8. «China’s rare Earth Elements Industry: what can the West learn?», της Cindy Hurst, Institute for the Analysis of Global Security (IAGS), Μάρτιος 2010.
9. «Rare Earth Elements in National Defense: Background, Oversight Issues, and Options for Congress», Valerie Bailey Grasso, 31.3.2011, http://www.rareelementresources.com/rare-earth-elements/industry-related…
10. «ΕΕ, Ιαπωνία, ΗΠΑ ανοίγουν πόλεμο στην Κίνα για τις σπάνιες γαίες», http://www.oryktosploutos.net/2012/03/blogpost_14.html#.VkTAVbWb9Fo
11. World Socialist Web Site, 20.2.2013. Μετάφραση: Α. Αλαβάνου
12. Η «Διαειρηνική Συνεργασία» (όπως είναι η επίσημη ονομασία της TPP) αποτελεί κατά βάση εμπορική συμφωνία που συνήψαν στις 5.10.2015 οι 12 ακόλουθες χώρες: ΗΠΑ, Ιαπωνία, Καναδάς, Αυστραλία, Μαλαισία, Σιγκαπούρη, Μεξικό, Χιλή, Περού, Βιετνάμ, Νέα Ζηλανδία και Μπρουνέι. Οι χώρες αυτές αντιπροσωπεύουν το 40% του παγκόσμιου εμπορίου και διαθέτουν συνολικό πληθυσμό 800 εκατομμύρια ανθρώπους.
13. «Θα γράψουμε τους κανόνες του παιχνιδιού τον 21ο αιώνα, λέει ο Ομπάμα δίνοντας στη δημοσιότητα την ΤΡΡ, μεγαλύτερη εμπορική συμφωνία», http://www.huffingtonpost.gr/2015/11/05/tpp-obama-dhmosiothta-symfwnia_n_8479914.html

14. «US Ambassador: Beyond growth, TTIP Must Happen for Geostrategic Reasons», Vincenti, Daniela, Euractiv, 16.7.2014, http://www.euractiv.com/sections/trade-industry/us-ambassador-eu-anthony-l-gardner-beyond-growth-ttip-must-happen

15.«Περιφερειακές εμπορικές συμφωνίες (TPP και TTIP): Οικονομικές προοπτικές και πολιτικές προκλήσεις», του Μιχάλη Διακαντώνη, http://www.anixneuseis.gr/?p=132379

16.Ευρωπαϊκό πρόγραμμα EURARE (European Rare Earths Project), στο οποίο μετέχουν πλήθος γεωλογικών ιδρυμάτων, πανεπιστημίων και εταιρειών από έντεκα ευρωπαϊκές χώρες (μεταξύ των οποίων το ΕΚΒΑΑ/ΙΓΜΕ και το ΕΜΠ) και το οποίο χρηματοδοτείται με περίπου 10 εκατ. ευρώ από κοινοτικούς πόρους του 7ου Προγράμματος Πλαισίου. Το έργο EURARE άρχισε στις αρχές Ιανουαρίου του 2013 και θα διαρκέσει πέντε χρόνια (2013-2017). Στους τρεις Έλληνες εταίρους, που είναι το ΕΜΠ, το ΙΓΜΕ και η «Αλουμίνιον της Ελλάδος», αντιστοιχεί ποσό της τάξης του 16% της συνολικής χρηματοδότησης, δηλαδή 1,6 εκατ. ευρώ

15. 17.(«Οι σπάνιες γαίες, η Ευρώπη και η Ελλάδα! (Μέρος ΙΙ)», του Πέτρου Τζεφέρη, http://www.oryktosploutos.net

18.«Who owns the moon? We ‘re just going to have to get up there and find out», του Michael Brooks, New Statesman’s science, 25.2.2014, http://www.newstatesman.com/sci-tech/2014/02/who-owns-moon-were-just-going-have-get-there-and-find-out

19.Το δίκαιο του εξωατμοσφαιρικού διαστήματος και η νέα πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών για το διάστημα, διπλωματική εργασία στο δημόσιο διεθνές δίκαιο, εισαγωγή Λουκάς Καπόλος, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2008.

https://seisaxthia.wordpress.com/ 

Σχετικό άρθρο : ΑΣ ΜΙΛΗΣΟΥΜΕ ΓΙΑ ΣΠΑΝΙΕΣ ΓΑΙΕΣ