ΕΥΡΗΜΑ ΑΝΑΣΚΑΦΩΝ ΕΚ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ ΛΙΜΕΝΑΣ ΜΕ ΠΛΟΑ ΡΩΜΕΪΚΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ ΟΠΟΥ ΒΡΕΘΗΚΑΝ ΠΟΛΛΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟ ΠΑΠΟΥΤΣΙ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ Πολύ μεγάλες δυσκολίες θα συναντήσει εκείνος που θα θελήσει να γνωρίσει το παπούτσι κατά τη εποχή του Βυζαντίου. Ούτε τα κείμενα που θα έχει υπόψη του θα του δώσουν ξεκαθαρισμένες γνώσεις ούτε οι ζωγραφιές στα χειρόγραφα ή οι αποστάσεις σε κομψοτεχνήματα ή τα αγάλματα θα τον βοηθήσουν πολύ, γιατί οι συγγραφείς δεν περιγράφουν, απλώς αναφέρουν ονόματα παπουτσιών και τις πιο πολλές φορές με το αρχαίο ελληνικό τους όνομα και ο καλλιτέχνης νοιάζεται πιο πολύ να παραστήσει με λεπτομέρειες τα φορέματα που φτάνουν μέχρι τα πόδια και ή καλύπτουν εντελώς το παπούτσι ή αφήνουν να φαίνεται μονάχα ένα μέρος του. Πηγή για να γραφτεί το άρθρο αυτό είναι : Φαίδωνος Κουκουλέ: Βυζαντινών βίοι και πολιτισμός, τόμος δ' σελίδα 395-418 και για τις εικόνες: Mary Houston Ancient Greek, Roman and Byzantine costum and decoration, London 1947 σελ 120-161. ΨΗΦΙΔΩΤΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ ΣΤΗΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ Πρέπει πριν από όλα να απαντήσουμε σ'ένα πρώτο ερώτημα: φορούσαν πάντοτε παπούτσια οι Βυζαντινοί; φαίνεται πως η ξυπολυσιά ήταν συνηθισμένη και στο Βυζάντιο, ενδεικτικό είναι και το οικογενειακό επίθετο Αξυπόλητος δηλαδή ο ανυπόδητος, αυτός που δεν φορά παπούτσια- ο τύπος αξυπόλητος συνηθίζεται και σήμερα στην Κάσο. Την ξυπολυσιά την επέβαλε βέβαια η ανέχεια στους φτωχούς, στους δούλους και στους γεωργούς, αλλά και λόγοι πρακτικοί, ο ξυπόλητος περπατάει και τρέχει ανετότερα. Έπειτα το καλοκαίρι δεν είναι ανάγκη να φορά κανείς παπούτσια, (πριν από τον πόλεμο, πρώτη δουλειά των παιδιών στην Κάσο ήταν να πετάξουν τα παπούτσια μόλις έμπαινε η άνοιξη) κι εκείνοι που φορούσαν παπούτσια, για να τα προφυλάξουν από τη σκόνη το καλοκαίρι, τη λάσπη το χειμώνα κατά τις οδοιπορίες έπαιρναν τα παπούτσια στο χέρι. Πρέπει να σημειωθεί ότι ύστερα από σεισμούς ή θεομηνία οι Βυζαντινοί συνήθιζαν να κάνουν λιτανεία διασχίζοντας την πόλη, όλοι οι μετέχοντες ήταν ανυπόδητοι και ο αυτοκράτορας ακόμη που προπορευόταν, ήταν και αυτός ανυπόδητος. Και οι γυναίκες περπατούσαν στο δρόμο ξυπόλητες, αν δεν μπορούσαν όμως να υποφέρουν τις πέτρες, φορούσαν ελαφρά παπούτσια. Και μέσα το σπίτι δεν φορούσαν, αν τύχαινε και βγαίνοντας φορούσαν, μόλις επιστρέφοντας έμπαιναν στο σπίτι, η πρώτη τους δουλειά ήταν να τα βγάλουν, γι' αυτό το σκοπό μέσα στο σπίτι υπήρχε ένας πάσσαλος, πάνω στον οποίο τα κρεμούσαν. Ο κατασκευαστής παπουτσιών λεγόταν "Καλιγάριος" ή "Καλλιγάς" ή "Τσαγκάριος ", αυτοί ήταν οι παπουτσήδες που κατασκεύαζαν παπούτσια για όλες τις κοινωνικές τάξεις, ειδικός όμως για τα βασιλικά παπούτσια ήταν ο "τσαγκάς". Το όνομα των παπουτσιών ήταν "υποδήματα" ή "παπούτσια" ή "καλίγια", η ονομασία με μικρή διαφορά σώζεται στην Κάσο, "καλίκια" λέγονται τα παπούτσια, όχι όμως τα καινούργια. "τσαγγαρείον" λέγανε το παπουτσίδικο. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΡΩΜΑΙΩΝ «ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ» ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΣ ΚΩΔΙΚΑ ΒΙΕΝΝΗΣ –ΑΝΥΠΟΔΗΤΟΙ ΚΑΙ ΕΝΥΠΟΔΗΤΟΙ Υλικά είχαν το δέρμα και το πανί. Έπαιρναν δέρματα από βόδια, καμήλες, πρόβατα, κατσίκες και αντιλόπες, αυτά τα κατεργάζονταν στο Βυζάντιο. Έκαναν όμως και εισαγωγές, για τα παπούτσια πολυτελείας έφερναν δέρματα από τη Βαβυλώνα, αυτά βέβαια ήταν ακριβά. Γενικά ποιοτικά τα παπούτσια ήταν "διαφορετικά" ή πρώτα ή πρώτης φόρμας, δεύτερα και τρίτα, αυτό βέβαια προσδιόριζε και την τιμή τους. Όσο για τα πάνινα αυτά κατασκευάζονταν ή από μεταξωτό ή από λινό πανί. Βάση για την κατασκευή των παπουτσιών είχαν τον "καλόποδα" (ο καλόπους) ή το "καλοποδάριον" δηλαδή το σημερινό καλαπόδι, το μέγεθος του ήταν "πρώτης και δευτέρης φόρμας", άλλο είχαν για τα ανδρικά, άλλο για τα γυναικεία, άλλο για τα παιδικά. Εκτός από τις καθαυτό βυζαντινές φόρμες εμιμούντο και ξένες, τα Ουννικά, τα Περσικά και τα Τυρρηνικά παπούτσια γίνονταν πρότυπα για τους Βυζαντινούς τσαγγάρηδες. Για στολισμό κεντούσαν διάφορα σχήματα πάνω στο ψίδι ή το καλάμι, διάφορα λουλούδια, αλλά δεν έλειπαν και τα "αισχρά σανδάλια" πάνω στα οποία κεντούσαν "ερωτικούς ασπασμούς". Υπήρχαν και χρυσοκέντητα και μαργαριτοστολισμένα, του αυτοκράτορα τα παπούτσια ήταν κατάκτιστα από μαργαριτάρια και πολύτιμους λίθους. Οι κομψευόμενοι νέοι, εκτός από τα διάφορα κεντήματα, δεν δίσταζαν να μιμούνται και γυναικείες φόρμες, για τα δικά τους παπούτσια. Τα μέρη του παπουτσιού ήταν: το πέλμα στο οποίο μπορούσαν να προσθέσουν ακόμα μια σόλα, έκαναν τότε παπούτσια δίσολα, "δίπελμα" τα έλεγαν τότε, σε αντίθεση προς τα "μονοπελμα". Τις σημερινές μασκαρέτες τις έλεγαν "πετρομάχια" που κατέληγαν σε μύτη, μόδα που φαίνεται να ήρθε στο Βυζάντιο από τη δύση. Τα παπούτσια με την οξεία μύτη τα έλεγαν "μυτωτά" ή "μακρυμύτικα". Σε μύτη κατέληγαν τα κοινά παπούτσια, τα "τσαγγία" όπως τότε τα έλεγαν, αλλά και τα παπούτσια των ευγενών, αυτών όμως οι μύτες ήταν πιο μακριές από τις μύτες των λαϊκών παπουτσιών, καμιά φορά έφταναν μέχρι το γόνατο, όπου και προσδένονταν με χρυσή αλυσίδα. Το πώς ήταν τα "τσαγγία" παπούτσια λαϊκά, φαίνεται από στίχους του Πτωχοπρόδρομου, όπου συγκρίνεται ο φτωχός με τον πλούσιο: Συ παρατρέχεις την οδόν πεζός μετάτσαγγίων αυτός δε καβαλάριος διηνεκώς οδεύει. Και πως ήταν και παπούτσια των ευγενών, άρα επιθυμητά από το λαό, φαίνεται και από μια σημερινή παροιμία, που πρέπει να προέρχεται από Βυζαντινή: όποιος πεινά, στον ύπνο του βλέπει ψωμιά και πίτες και όποιος είναι ξυπόλητος παπούτσια με τις μύτες. Μουζάκιον ή καύκαλο- η λέξη σώζεται στην Κρήτη- λεγόταν το σημερινό ψίδι, ενώ το δέρμα που κάλυπτε την κνήμη το έλεγαν καλάμιον , καλάμι λέγεται και σήμερα στην Κύπρο, την Κρήτη, την Ήπειρο και την Κάσο. Για να στερεώνονται τα πέδιλα-σανδάλια λέγονταν- είχαν τους ιμάντες, λουριά που κατασκεύαζαν από δέρμα προβάτου. Για να μην καταστρέφονταν οι σόλες, έβαζαν πρόκες στα πέλματα από κάτω, στα στρατιωτικά παπούτσια, τις έβαζαν σε πυκνή διάταξη και ήταν σουβλερές. Ακόμη και στα γυναικεία κάρφωναν πρόκες, πρόσεχαν η διάταξη τους να είναι συμμετρική, οι κομψευόμενες ζητούσαν να τοποθετούνται έτσι, ώστε να παρουσιάζουν ελικοειδές σχήμα. Τέλος κάτω, από τους ιμάντες τοποθετούσαν τη γλώσσα, όπως την λέμε σήμερα, στο Βυζάντιο λεγόταν "γλώσσις". Το χρώμα των παπουτσιών του λαού και των στρατιωτών ήταν το μαύρο, οι κομψευόμενοι και οι ηθοποιοί φρόντιζαν να είναι πάρα πολύ καλά γυαλισμένα τα παπούτσια τους, ήταν σαν τα σημερινά λουστρίνια. Και οι γυναίκες φορούσαν μαύρα, αλλά και άσπρα και κόκκινα και κίτρινα και χρυσά και καμωμένα από κομμάτια πετσιού διαφόρων χρωμάτων, δεν μπορούσε βέβαια οι Βυζαντινές γυναίκες να είναι λιγότερο φιλάρεσκες. Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑΣ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΣ ΦΟΡΑ ΤΑ ΠΟΡΦΥΡΑ ΥΠΟΔΗΜΑΤΑ –ΡΑΒΕΝΝΑ- ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Οι αξιωματικοί φορούσαν παπούτσια χρώματος, ανάλογα το αξίωμα τους, πράσινο, μπλε, κιτρινωπού, χρυσού. Οι πρίγκιπες φορούσαν δίχρωμα, μισά άσπρα, μισά κόκκινα, πάνω στα πλάγια και στο ψίδι είχαν κεντημένους με μαργαριτάρια αετούς. Ειδικά τα παπούτσια του αυτοκράτορα κατασκευάζονταν από κόκκινο παρθικό πετσί, ήταν ψηλά είχαν κεντημένους λευκούς αετούς με μαργαριτάρια και πολύτιμες πέτρες. Αυτά φορούσε κατά τις επίσημες εμφανίσεις του, στους περιπάτους, αλλά και στις εκστρατείες, μόνο που τότε, αν βρισκόταν σε δύσκολη θέση, φρόντιζαν να τα ανταλλάξουν με κοινά μαύρα παπούτσια, ώστε να μην μπορεί να αναγνωριστεί, αν τύχαινε να πέσει στα χέρια των εχθρών. ΣΤΟΛΙΣΜΕΝΑ ΥΠΟΔΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ ΣΕ ΣΚΙΤΣΟ ΤΟΥ ΡΙΑΚΟ ΤΗΣ ΑΓΚΩΝΑ - 1444 Ανάλογα με το ύψος τους τα παπούτσια ήταν δύο ειδών, τα βαθέα τα ψηλά δηλαδή που έφταναν μέχρι το γόνατο, και τα χαμηλά που έφταναν μέχρι τους αστραγάλους. Είδος των βαθέων ήταν τα τσαγγία, αυτά τα φορούσαν οι φτωχοί οι γεωργοί και οι στρατιώτες, αυτά έφταναν μέχρι τα γόνατα, καμιά φορά και πάνω από τα γόνατα. Τα τσαγγία λέγονταν και υποδήματα λέξη που σώζεται και σήμερα σε πολλά μέρη της Ελλάδας. Υποδήματα φορούσαν οι Κρητικοί κοντά τον ΙΕ' αιώνα- τα κομψότερα κατασκευάζονταν από τραγίσιο δέρμα- που λέγονταν και στιβάλια ή στιβάνια, λέξη που σώζεται σήμερα στην Κρήτη και στην Κάσο. Στην Κάσο τον χειμώνα μετατρέπανε τα ειδικά παπούτσια τους, τα τομαρένα, οι κτηνοτρόφοι σε στιβάνια προσθέτοντας τους καλάμι από δέρμα ψιλών ζώων. Από τα χαμηλά παπούτσια εκείνα που αναφέρονται πιο πολύ είναι τα σανδάλια, τα σημερινά πέδιλα. Όλο-όλο τα σανδάλια ήταν ένας πάτος, που προσδένονταν στο πόδι με ιμάντες. ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΣ ΑΠΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΩΔΙΚΑ- ΔΕΡΜΑΤΙΝΑ ΥΠΟΔΗΜΑΤΑ Τα φορούσαν αρχικά οι γυναίκες μέσα στο σπίτι ή όταν έβγαιναν περίπατο καθισμένες σε φορείο. Αργότερα η χρήση τους γενικεύτηκε, οι εργάτες πριν από όλους τα φορούσαν, αφού βέβαια θα κόστιζαν πιο φθηνά. Σανδάλια φορούσαν και οι στρατιώτες, μόνο που αυτά είχαν και ψίδι, έτσι για να προστατεύουν τα πόδια τους από τις πέτρες και τα αγκάθια κατά τις οδοιπορίες τους. Είδος σανταλιών ήταν και τα "καμπάγια" αυτά είχαν κάλυμμα στη φτέρνα και λουριά στα δάκτυλα. Τα λουριά με τα οποία προσδένονταν στα πόδια διαπλέκονταν μεταξύ τους. Ο «ΠΟΡΦΥΡΟΣ »ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΩΔΙΚΑΣ ΤΟΥ ΡΟΣΣΑΝΟ Άλλο είδος ήταν οι "τροχάδες" ή "τροχάδια". Ήταν ελαφρά και τα φορούσαν οδοιπόροι και δρομείς, το όνομά τους άλλωστε είναι ενδεικτικό. Χαρακτηριστικά τους ήταν το λουρί που τα συγκρατούσε, στο οποίο περνούσαν το μεγάλο τους δάκτυλο και λουριά πάνω από τον ταρσό. Τα σανδάλια της φτωχολογιάς και των γεωργών ήταν τα "τσερβούλια" αυτά τα κατασκεύαζαν από χοντρόπετσο. Και η χρήση του φελλού δεν ήταν άγνωστη στους βυζαντινούς. Και τότε οι κοντές γυναίκες πρόσθεταν φελλούς στους πάτους, για να φαίνονται ψηλότερες. Φελλούς είχαν και στις παντούφλες τους, άλλωστε η λέξη παντόφλα προέρχεται από τη λέξη "πατόφελλοί". Φαίνεται τέλος πως για πρόχειρα παπούτσια είχαν τα "πατήκια" παπούτσια με πατημένες φτέρνες. Στην Κάσο τα τομαρένια με τις φτέρνες πατημένες τα λένε σήμερα ξεφτέρνια. ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΨΗΦΙΔΩΤΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ Δύο λόγια και για τις κάλτσες. Οι βυζαντινοί κάλυπταν τις κνήμες τους με καλύμματα που ή ήταν στενά στο μέρος που εφάπτονταν στους αστραγάλους και γίνονταν φαρδύτερα όσο υψώνονταν προς τα γόνατα και έμοιαζαν με σάλπιγγα ή απλώς κάλυπταν και λέγονταν "ποδόρτια" ή "ποδοπάννινα". Γενικά και τα καλύμματα και των ποδιών διαφέρανε μεταξύ τους ανάλογα με την κοινωνική τάξη ή την οικονομική αντοχή αυτού που τα φορούσε. Των ευγενών και των πλουσίων κατασκευάζονταν από πανί και ήταν κεντημένα. Κεντημένα ήταν και τα γάντια τους, και γάντια φορούσαν οι Βυζαντινοί, -των φτωχών κατασκευάζονταν από μαλλιά, που ήταν απλώς πιεσμένα. Αυτά συνοπτικά για το βυζαντινό παπούτσι. Ελπίζουμε πως σας δώσαμε μία πολύ γενική εικόνα, η παράθεση εικόνων θα βοηθούσε για να έχουμε καλύτερη ιδέα τόσο για τη φόρμα, όσο και για τα στολίδια τους. ΑΝΑΓΛΥΦΟ ΜΕ ΤΟΝ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΠΡΙΓΚΙΠΑ ΠΡΟΣΦΕΡΟΝΤΑ ΤΑ ΠΑΠΟΥΤΣΙΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ Ο βασιλεύς των Ρωμαίων, ως μόνος αληθινός αυτοκράτορας και αντιπρόσωπος του Θεού στη Γη, ήταν ντυμένος με πανάκριβα ενδύματα και έφερε στέμμα, σκήπτρο και άλλα σύμβολα από πολύτιμους λίθους και χρυσό.Από όλα τα ενδύματα και τα διακριτικά όμως, μόνο ένα στοιχείο αποτέλεσε διαχρονικά το αποκλειστικό σύμβολο της εξουσίας του: ..τα παπούτσια του! Ο βασιλιάς φορούσε και άλλων ειδών υποδήματα, τα επίσημα όμως αυτοκρατορικά ήταν τα πορφυρά τσαγγία.(ή τζαγγία) Τα τσαγγία κάλυπταν τις κνήμες, φτάνοντας ως το γόνατο. Δεν είναι ξεκάθαρο αν ήταν ψηλές μπότες (όπως φαίνονται σε κάποιες απεικονίσεις) ή μάλλον πιο σύνθετα υποδήματα, αποτελούμενα από "πέδιλα" και "περικνημίδες" (βλ.Φραντζή, Χρονικόν..). Το χρώμα τους ήταν το πορφυρό, βαθύ κόκκινο, ενώ τα αντίστοιχα τσαγγία του σεβαστοκράτορα (το δεύτερο τη τάξει αξίωμα) ήταν κυανά. Αν ο σεβαστοκράτωρ ήταν και αδελφός του αυτοκράτορα τότε αυτά έφεραν χρυσούς αετούς. [1] Αετοί από πολύτιμους λίθους και μαργαριτάρια ή χρυσοΰφαντοι στόλιζαν και τα βασιλικά τσαγγία στα πλάγια των κνημών, ως τους ταρσούς. ΜΟΝΗ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ Ο ΒΑΣΙΛΕΥΣ (ΗΡΩΔΗΣ) ΦΟΡΑΕΙ ΠΟΡΦΥΡΑ ΥΠΟΔΗΜΑΤΑ Τα βασιλικά υποδήματα κατασκευάζονταν από ειδικό τεχνίτη, τον τζαγγά, φυλάσσονταν στο βεστιάριο και τα έφερνε στο βασιλιά ένα παιδί επιφορτισμένο με αυτήν την εργασία.[2] Ο αυτοκράτορας τα φορούσε σε περιπάτους, στις επίσημες τελετές (προκύψεις), αλλά και στη μάχη.* "Η μέντοι σπάθη του βασιλέως αεί εις το ρουχαρείον ευρίσκεται, τα δε υποδήματα εις το βεστιάριον. έστι δε και έτερον είδος υποδημάτων, α καλούνται τζαγγία, έχοντα εκ των πλαγίων κατά τας κνήμας και επί των ταρσών αετούς δια λίθων και μαργάρων, άτινα και φορεί ο βασιλεύς εις τε τους περιπάτους και τας προκύψεις. και ταύτα ποιών ού τζαγγάριος, ως οι έτεροι, αλλά τζαγγάς ονομάζεται. οπήνικα γουν δεήσει τον βασιλέα καβαλλικεύσαι, φέρει ατ υποδήματα παιδόπουλον του βεστιαρίου, ούτω κοινώς ονομαζομένου αλλαξιμαρίου." (Γεώργιος Κωδινός, Περί Οφφικίων...,κεφ.5, 8-16) ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Β' Ο ΒΟΥΛΓΑΡΟΚΤΟΝΟΣ ΜΕ ΨΗΛΑ ΩΣ ΤΟ ΓΟΝΑΤΟ, ΚΟΚΚΙΝΑ ΤΖΑΓΓΙΑ. Παπούτσια και βυζαντινισμοί Στο Λέοντα το Γραμματικό και αλλού αναφέρεται το εξής περιστατικό: ο αυτοκράτορας Μιχαήλ ο Γ' (839-867), έχοντας νικήσει σε αρματοδρομία, κάλεσε τον πατρίκιο Βασιλισκιανό να φορέσει τα βασιλικά υποδήματα. Στο παλάτι του Αγίου Μάμαντα βρίσκονταν εκτός των άλλων ο Βασίλειος ο Μακεδόνας και η σύζυγός του, Ευδοκία. Όταν ο πατρίκιος δίστασε να φορέσει τα τσαγγία μπροστά στον ήδη συναυτοκράτορα Βασίλειο, ο Μιχαήλ δήλωσε πως στον ίδιο πηγαίνουν καλύτερα και ότι όπως έχρισε το Βασίλειο μπορεί να κάνει το ίδιο με κάποιον άλλο. [3] [4] Ως γνωστόν, αργότερα τον Μιχαήλ έφαγε το μαύρο σκοτάδι από τον ευεργετηθέντα Μακεδόνα, που ανακηρύχθηκε αυτοκράτωρ ως Βασίλειος Α'. Το περιστατικό πάντως φανερώνει για άλλη μια φορά, πως τα βασιλικά υποδήματα ήταν το κύριο σύμβολο της εξουσίας του Αυτοκράτορα. Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΚΑΙ Η ΣΥΝΟΔΕΙΑ ΤΟΥ Παπάδες με κόκκινα παπούτσια Στη χιλιόχρονη ιστορία της αυτοκρατορίας, πολλές ήταν οι φορές που η εκκλησιαστική αρχή-ο πατριάρχης-συγκρούστηκε με την κοσμική-τον αυτοκράτορα. Δύο από αυτές μάλιστα, ο πατριάρχης έφτασε στο ακραίο σημείο να υιοθετήσει το αποκλειστικό σύμβολο του αυτοκράτορα, τα κόκκινα τσαγγία. Στα μέσα του 11ου αιώνα ο φιλόδοξος Μιχαήλ Κηρουλάριος, κατά τη θητεία του οποίου συντελέστηκε το Σχίσμα (1054), έφτασε να πει προκλητικά στο βασιλιά "εγώ σ' έστεψα, και δύναμαι να σε καταλύσω". [5] Μετά από 270 χρόνια, ένας άλλος πατριάρχης, ο Ιωάννης ο Απρηνός, θα φορέσει ξανά τα πορφυρά υποδήματα, κατά τη βασιλεία του Ανδρόνικου του Γ'. (ΣΕΔ) -Οίκουμενικός Πατριάρχης, (1324 - 1347). Ο πατριάρχης Ιωάννης ΙV ο Καλέκας, κατήγετο εξ επιφανούς οικογενείας της Κωνσταντινουπόλεως, εγεννήθη δε εν Άπρω της Ανατ. Θράκης εξ ου και Απρηνός επονομάζεται. Διεδέχθη τον Πατριάρχην Ησαΐαν (1324-1334). Κατηγορηθείς μετά τον θάνατον Ανδρόνικου Γ του Παλαιολόγου, (1341) υπό του Ιωάννου L· του Παλαιολόγου, τον όποιον ήλεγξε σφοδρώς ως καταλαβόντα παρανόμως τον θρόνον, ανήκοντα εις τα τέκνα του Ανδρόνικου, καθιερέθη το 1347 και απέθανε κατά το αυτό έτος. Ήτο σοφός και πολυμαθής ανήρ, διακριθείς ως εκκλησιαστικός ρήτωρ. Εκ των 60 ομιλιών αυτού μόνον δύο εξεδόθησαν. Είναι δε ο πρώτος και τελευταίος των πατριαρχών, όστις υπέγραψε δια μελάνης κυανής (Μ. Γεδεών, Πατριαρχ. Πίνακες, σελ. 420 και έξης). Πλήθος υποδέχεται το βασιλιά. Ένας εξ αυτών φιλά τα υποδήματά του, δείγμα υποταγής. (Φυλλάδα Μεγάλου Αλεξάνδρου, 14ος αι.) ΙΩΑΝΝΗΣ 8ος ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ- ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑ ΑΠΟ ΤΟ THE FLAGELLATION, ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΣΤΗΝ GALLERIA NAZIONALE DELLE MARCHE IN URBINO, CA. 1460. URBINO PIERE DELLA FRANCESCA ΦΟΡΑ ΠΟΡΦΥΡΑ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΑ ΥΠΟΔΗΜΑΤΑ Τα μπλε τσαγγία ΥΦΑΣΜΑ ΤΩΝ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΩΝ Μετά τη μεγάλη νίκη στην Πελαγονία (1259), ο Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος έχρισε σεβαστοκράτορες τον πεθερό του Κωνσταντίνο Τορνίκιο και τον αδελφό του Κωνσταντίνο Παλαιολόγο που διακρίθηκαν στη μάχη. Τα υποδήματα και των δύο ήταν μπλε, του Παλαιολόγου όμως, ως αδελφού του βασιλέα έφεραν χρυσούς αετούς: "(ο Μιχαήλ Παλαιολόγος) τὸν δὲ πενθερὸν αὐτοῦ τὸν Τορνίκην Κωνσταντῖνον μέγαν πριμμικήριον ὄντα τῷ τῶν σεβαστοκρατόρων τετίμηκεν ἀξιώματι. ἀλλὰ καὶ τὸν αὐτάδελφον αὐτοῦ Κωνσταντῖνον ἐκ καισάρων σεβαστοκράτορα κατωνόμακεν. ἐν τούτοις δὲ τὰ τῶν σεβαστοκρατόρων διέφερον, ἐν οἷς ὁ μὲν αὐτάδελφος τοῦ βασιλέως τοῖς κυανοῖς πεδίλοις ἐγκεκολλαμένους εἶχε καὶ χρυσουφεῖς ἀετούς, ὁ δὲ Τορνίκης γυμνὰ τούτων τὰ πέδιλα ὑπεδέδετο" [1] Λεπτομέρεια από την "προσκύνηση των Μάγων" του Μπενότσο Γκοτσόλι,Φλωρεντία 15ος αι.πιθανότατα απεικονίζεται ο Ιωάννης Παλαιολόγος κατά τη σύνοδο Φεράρας-Φλωρεντίας. 30 Μαΐου 1453 Μετά την Άλωση της Πόλης ο Μωάμεθ αναζήτησε το πτώμα του τελευταίου αυτοκράτορα, Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. Παρά τις προσπάθειες ήταν αδύνατο να βρεθεί από τα χαρακτηριστικά του ή άλλα διακριτικά της στολής του. Τελικά η σωρός του αυτοκράτορα εντοπίστηκε από τα πορφυρά τσαγγία με τους αετούς: "ένθα δη τα πτώματα των αναιρεθέντων έκειτο σωροειδώς Χριστιανών τε και ασεβών. και πλείστας κεφαλάς των αναιρεθέντων έπλυναν, ει τύχη και την βασιλικήν γνωρίσωσι. και ούκ εδυνήθησαν γνωρίσαι αυτήν ει μη το τεθνεός πτώμα του βασιλέως ευρόντες, ο εγνώρισαν εκ των βασιλικών περικνημίδων ή και πεδίλων, ένθα χρυσοί αετοί ήσαν γεγραμμένοι, ως έθος υπήρχε τοις βασιλεύσι. και μαθών ο αμηράς περιχαρής και ευφραινόμενος υπήρχε. και προστάξει αυτού οι ευρεθέντες Χριστιανοί έθαψαν το βασιλικό πτώμα μετά βασιλικής τιμής." [6] Κωνσταντίνος ΙΑ' Δραγάσης Παλαιολόγος. Άγαλμα στην πλατεία της Μητρόπολης των Αθηνών- Λεπτομέρεια. Αποδυθείς (ο Βάρδας Φωκάς) τά μελαμβαφή πέδιλα, άπερ έφερον τότε τά μέλη της αριστοκρατίας και οί άρχοντες, έτόλμησε νά περιβληθη τά ερυθρά, άπερ ήσαν σύμβολα της υπέρτατης αρχής, και ν' άνακηρυχθη επισήμως βασιλεύς. Γουστάβος Σλουμπερζέ - Ιωάννης ο Τσιμισκής Ο ΜΙΧΑΗΛ ΨΕΛΛΟΣ ΜΕ ΤΟΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΜΙΧΑΗΛ Ζ ΔΟΥΚΑ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΦΟΡΑ ΠΟΡΦΥΡΑ ΥΠΟΔΗΜΑΤΑ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΤΙ ΦΟΡΑΜΕ ΣΤΟ ΠΟΔΙ Μερικές συνηθισμένες εκφράσεις και λέξεις σχετικές με το πόδι και το υπόδημα. Παντόφλα ή Παντούφλα Τύπος υποδήματος ανοιχτού στο πίσω μέρος· φοριέται μέσα στο σπίτι και είναι πολύ βολικήΟι βυζαντινοί [βλ.Κουκ τομ.Δ σελ. 419] χρησιμοποιούσαν φελλό για να κατασκευάζουν τις σόλες για τις εμβάδες.( Εμβάδες λέγονταν απο αρχαιοτάτων χρόνων οι παντόφλες.) Γι' αυτό λέγονταν και πατόφελλοι ή πατόφελλα. Εύκολα ο πληθυντικός του ουδετέρου "πατόφελλα" εκλήφθηκε σαν ενικός θηλυκού "η πατόφελλα" και έτσι δημιουργήθηκε ο πληθυντικός "πατόφελλες"> "παντόφλες". (το ν προστέθηκε κατ΄αναλογία με το παντελόνι.) Κάλικες ή καλίκια ή καλίγια H φωτογραφία δείχνει την πραγματική Γαλλορωμαική caliga, είναι στη διάθεση σας στο γαλλικό Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Αν έχετε και μια δική σας (δεξιά) κάνετε ζεύγος caligae ρωμαϊκής λεγεώνας και κάνετε την βόλτα σας σαν γνήσιος Ρωμιός. Κάλικες ή καλίκια ή καλίγια έλεγαν οι Βυζαντινοί χαμηλά παπούτσια με σόλα καταλληλα για σκληρές χρήσεις. Τώρα πια δεν φοράει κανείς καλίκια αλλά εξακολουθούμε να λέμε για κάποιον ικανότατο οτι καλιγώνει ψύλλο, να εχουμε επωνυμο "Καλιγάς" δηλαδη κατασκευστής καλιγίων και να βλέπουμε στο βίντεο τον "Καλιγούλα" αυτοκράτορα των Ρωμαιων, που οντας στρατιωτικός φορουσε μικρά καλίγια (caligula, μικρή caliga στρατιωτικό υπόδημα, αρβυλάκι) απο παιδί, και από εκεί του κόλλησε το πρατσούκλι. Το καλάμι του ποδιού λεγεται και σήμερα άντζα. Υπήρχαν λοιπον καλικια που εκάλυπταν και τις άντζες. Βλ [Πολ Γ. σελ. 279] την παροιμία: Hυραν οι άπλυτοι νερά, κι άλουστοι σαπούνι, Hυραν κι' κι αξυπόλυτοι καλίκια με τις άντζες. Από το παραπάνω ας προβληματιστούμε για την λέξη καλικάντζαρος που έρχεται αυτόματα στο νού μας. Τσαγγία Οι βυζαντινοί είχαν σαν υπόδημα τα τσαγγία. Θα θυμάστε ότι το πτώμα του Κωσταντίνου του Παλαιολόγου το αναγνώρισαν, μετα την Άλωση, από τα κόκκινα τσαγγία με αετούς που μόνο ο αυτοκράτορας φορούσε.Τώρα που τσαγγία! Αλλά μας έμεινε το επάγγελμα: τσαγγάρης<τσαγγάρις<τσαγγάριος = ο κατασκευαστής τσαγγίων. Η λέξη είναι περισκή zanca [Κουκ τομ.Δ σελ. 409] Αποδυθείς (ο Βάρδας Φωκάς) τά μελαμβαφή πέδιλα, άπερ έφερον τότε τά μέλη της αριστοκρατίας και οί άρχοντες, έτόλμησε νά περιβληθη τά ερυθρά, άπερ ήσαν σύμβολα της υπέρτατης αρχής, και ν' άνακηρυχθη επισήμως βασιλεύς. Γουστάβος Σλουμπερζέ - Ιωάννης ο Τσιμισκής σ.7(262,79) Μια άλλη λέξη που αφορά το επάγγελμα του υποδηματοποιού αλλά ξεχάστηκε εντελώς ως δηλωτικό επαγγέλματος, επέζησε όμως παγκόσμια λόγω της χρήσης της ως επωνύμου του Κωνσταντίνου Καβάφη. ( καβάφης ο [kavafis] Ο11 : (παρωχ.) αυτός που κατασκευάζει ή πουλά παπούτσια κατώτερης ποιότητας. [τουρκ. kavaf (από τα αραβ.) -ης] [Κριαρ λήμα καβάφης]) Μακρυμύτικα ή Κούντουρα; Τα μακρυμύτικα ήταν παπούτσια πολυτελείας (βλ. Εικονα αριστερα) Για αυτό απαντούμε στα Πτωχωπροδρομικά Ποιήματα (Hesseling - Pernot - Poèmes Prodromiques- Tom.IV pag.5] τους στίχους: βαθέα καλίγια αγόρασε και φόρει τα εις την μέσην και μην φορείς τα χαμηλά με τας μακρέας μύτας. Μεσαιωνική Κούντουρη μπότα, η κουντούρα (θ.) Τα μακρυμύτικα ήταν άβολα για δουλειές και για περπάτημα. Ίσως ήταν και δείγμα αριστοκρατίας ("εγω δεν δουλεύω, είμαι αφέντης") κάτι παρόμοιο με τα μακριά νύχια των μανδαρίνων της Κίνας. Σήμερα τα μακρυμύτικα ξανάγιναν της μόδας. Περπατάμε τόσο λίγο και δουλεύουμε στα χωράφια ελάχιστα! Τα μακρυμύτικα αργότερα εξελίχθηκαν σέ τσαρούχια. Τά πρώτα τσαρούχια ήταν έτσι. Μετά η μύτη γύρισε προς τα επανω και οι κλωστες της ραφής αφέθηκαν να κρέμονται ως διακοσμητικές και εξελίχθηκαν στην φούντα, και έτσι έχουμε την τελική μορφή του τσαρουχιού , σημα κατατεθεν για τον Ελληνα: Φουστανέλλα, τσαρουχ' φούντα φεσ' καμαρ', λεβεντία, περηφάνεια σουστός διπλουμένους κατφές Στις σόλες των τσαρουχιών προστέθηκαν καρφιά για να περιορίζεται η φθορά τους, η λεγόμενη προκαδούρα. Αντίθετα τα μη-μακρυμύτικα, που τα ονόμαζαν κούντουρα, (απο το κοντή ουρά = μύτη) ήταν για βαριά χρήση. Στα κούντουρα βάλανε από κάτω μεταλλικά πέταλα (λατ. lunula σεληνισκος) στο μπρός και πίσω μέρος. Εκφράσεις Καλλιγώνει ψύλλο Είναι τόσο επιτήδειος που μπορεί να βάλλει παπούτσια σε ενα ψύλλο. Του έδωσε τα παπούτσια στο χέρι Του συνέστησε να φύγει αθορύβως. Τα τσαρούχια και τα παπούτσια με πέταλα έκαναν θόρυβο. Δουλειές με φούντες Σπουδαίες και επικερδείς επιχειρήσεις. Δεν έχει σχέση με την φούντα (θύσανο) του τσαρουχιού. Δουλιές του ποδαριού Εργασία που εκτελεί κάποιος πλανόδιος επιτηδευματίας. Λόγω της έλλειψης σταθερής επαγγελματικής στέγης, το επάγγελμα είναι ελάχιστα προσοδοφόρο και πολύ αφερέγγυο (τρέχα βρες τον). Στο πόδι Σημαίνει 'Όρθιοι' Πήγαμε χωρίς να τους ειδοποιήσουμε και τους βρήκαμε στο πόδι γιατί μετακομίζανε. Παλαιότερο "επι ποδός πολέμου". Εργασία που έγινε "στο πόδι" (ορθια, προχείρως) και όχι στο επαγγελματικό περιβάλλον (όπου υπάρχουν τα εργαλεία και υλικά). Μια τέτοια εργασία δεν εγγυάται ποιότητα ή διάρκεια. Πάρε πόδι Εννοείται 'πάρε [το] πόδι [σου από εδώ]'. Δηλαδή "φύγε" . Παρατηρήστε ότι χρησιμοποιείται ο ενικός (το πόδι) επειδή εξυπονοείται ότι μετά θα πάρει και το άλλο. Άλλη έκφραση με πρόνοια για μεταγενέστερες παραβιάσεις: Να μην ξαναπατήσεις το πόδι σου εδώ μέσα. Αλλού χρησιμοποιείται ο πληθυντικός : Δεν μπορώ να πάρω τα πόδια μου, μου κόπηκαν τα πόδια. Παπούτσι από τον τόπο σου Το εγχώριο προϊόν είναι πιο κατάλληλο γιατί είναι προσαρμοσμένο στις τοπικές συνθήκες. Συνήθως λέγεται μεταφορικά για τον μέλλοντα ή την μέλλουσα σύζυγο. Μπήκε με τα τσαρούχια Εισήλθε ανέτως και υπερηφάνως, βροντώντας τα τσαρούχια του. Κακώς χρησιμοποιείται για τον ίδιο λόγο η έκφραση μπήκε "με το σπαθί του", που σημαίνει μπήκε με την βία (vis millitaris) και όχι με την αξία του. Μεσ' στα πόδια μας Είναι εμπόδιο, παρενόχληση. πχ "μας κουβαλήθηκε τώρα ο ευλογημένος και θα τον έχουμε μεσ' στα πόδια μας ενώ συγυρίζουμε". Στο πόδι μου Ορίζω ή εγκαθιστώ κάποιον ως αντικαταστάτη. "Εφυγε κί άφησε τον παραγιό του στο πόδι του". Με το ενα πόδι στο λάκο Ειναι ετοιμοθάνατος. Φράση με ιδαιτερη ενάργεια, σαν κάποιος να μπαίνει μόνος του στον λάκο! Το έβαλε στα πόδια Παραμένει μυστήριο το τι έβαλε στα πόδια! Υποθέτω πως εννοεί "το έβαλε [όλο το ζόρι] στα πόδια" Πάτησε πόδι Η πλήρης Φράση: "του πάτησε το πόδι". Σημαίνει απαίτησε έντονα, εξέφρασε την έντονη αντίθεση του. Από την παράδοση να πατάει η νύφη του πόδι του συζύγου της στην διάρκεια της τελετής του γάμου, όταν εκφωνεί ο ιερέας την φράση "η δε γυνή ινα φοβείται τον άνδρα". Τα δύο ποδια σε ενα παπούτσι Συνετισμός μετά βασάνων. Τα "ξυλοπάπουτσα" (brodequins στή Γαλλία, stivaletti στήν Ιταλία) ήταν όργανο βασανιστηρίων. Στερέωναν γύρω-γύρω στις κνήμες μακρόστενα ξύλινα «πηχάκια» από τα γόνατα ως τα πέλματα παράλληλα στο πόδι και τα τύλιγαν σφιχτά με σκοινιά. Ύστερα οι δήμιοι έμπηγαν διαδοχικά στα διάκενα μικρές σφήνες με τη βοήθεια σφυριού προκαλώντας αφόρητους πόνους. Μαρτύριο πού αν δεν ήταν θανάσιμο προκαλούσε συνήθως αθεράπευτη χωλότητα.[Σιμοπ σ.317]. Το σύνολον ήταν δύο πόδια δεμένα σφικτά σαν να φορούσαν ένα ξυλοπάπουτσο. Έτσι προέκυψε η έκφραση "του έβαλε τα δύο πόδια σε ένα παπούτσι". Put oneself in someone's shoes Η αγγλική αυτή έκφραση "μπαίνω στα παπούτσια του άλλου" σήμαινε μεταφορικά "έρχομαι στην θέση κάποιου άλλου". Η πολύκροτη ταινία με τον Άντονυ Κουήν και με τίτλο "The Shoes of the Fisherman" χρησιμοποίησε την έκφραση για να δηλώσει: "Στη θέση του Πάπα" (Ο "Μεγάλος Ψαράς" ήταν ο Πέτρος και οι πάπες θεωρούνται διάδοχοί του). Επώνυμα Κουντουράς Κουντουριώτης Καλιγάς Τσαγγάς Τσαγγάρης, Τσαγγαράκης Τσαρούχας, Τσαρουχάς Φουντάς, Φούντας Συγγενικά, Συνώνυμα Ποδάγρα (πους+άγρα=κυνήγι) Ποδηγετώ Ποδαρικό Ποδαράδες Ποδήλατον ενν. όχημα (αυτο που προχωρεί, ελαύνει, απο την κίνηση των ποδιών) Ποδήματα (παρετυμολογημανο απο το "ποδι" ενω προέρχεται από το υπο+δεω =δενω χαμηλα, ποδένω ) Ποδήρης (που καλύπτει τα πόδια, πρβλ. φρενήρης, ξιφήρης, κλινήρης. Ποδονίφτης Ποδόμακτρον Ποδοκάκη Ποδοβολητό Ποδόγυρος Ποδιά (μσν. ποδέα) Εμπόδιο (εν+πόδι[ον] < πούς = πόδι αυτο που μπαίνει ανάμεσα στα πόδια μας και μας εμποδίζει) Υποπόδιον Τρίποδο Τετράποδο Οκταπόδι Ταχύπους ΠΗΓΕΣ- ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΜΕ ΣΕΙΡΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ 1- ΥΠΟ ΑΡΗ ΣΤΟΥΓΙΑΝΝΙΔΗ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΕΜΠΕΡΙΣΤΑΤΩΜΕΝΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ-ΛΑΟΓΡΑΦΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΣΟΦΟΥ. ΤΟ ΠΑΠΟΥΤΣΙ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ 2 - ΕΡΓΑΣΙΑ protostrator.blogspot.com ΠΗΓΕΣ-ΑΝΑΦΟΡΕΣ: [1]Γεώργιος Ακροπολίτης, Χρονική Διήγησις, 82 [2]Γεώργιος Κωδινός, Περί Οφφικίων...,κεφ.5, 8-16 [3]Λέων Γραμματικός , 249-251 [4]Γεώργιος Μοναχός (Συνεχιστής Θεοφάνους), 835-836 [5]Αδαμάντιος Κοραής, 'Ατακτα [6]Γεώργιος Φραντζής, Χρονικόν...,Β.3,κεφ.9, 1-10 3- ΤΙ ΦΟΡΑΜΕ ΣΤΟ ΠΟΔΙ Copyright © 2009 - Αρης Στουγιαννίδης 4-ΕΠΙΠΡΟΣΘΕΤΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΑΤΕΛΙΕ –ΣΥΝΘΕΣΗ ΕΛΛΗΝΩΝ ΔΙΚΤΥΟ Από : http://www.hellinon.net/ANEOMENA/Ypodisi.htm Η ΥΠΟΔΗΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

ΕΥΡΗΜΑ ΑΝΑΣΚΑΦΩΝ  ΕΚ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ ΛΙΜΕΝΑΣ ΜΕ  ΠΛΟΑ ΡΩΜΕΪΚΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

 ΤΟΥ ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ ΟΠΟΥ ΒΡΕΘΗΚΑΝ ΠΟΛΛΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

ΤΟ ΠΑΠΟΥΤΣΙ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

 

Πολύ μεγάλες δυσκολίες θα συναντήσει εκείνος που θα θελήσει να γνωρίσει το παπούτσι κατά τη εποχή του Βυζαντίου. Ούτε τα κείμενα που θα έχει υπόψη του θα του δώσουν ξεκαθαρισμένες γνώσεις ούτε οι ζωγραφιές στα χειρόγραφα ή οι αποστάσεις σε κομψοτεχνήματα ή τα αγάλματα θα τον βοηθήσουν πολύ, γιατί οι συγγραφείς δεν περιγράφουν, απλώς αναφέρουν ονόματα παπουτσιών και τις πιο πολλές φορές με το αρχαίο ελληνικό τους όνομα και ο καλλιτέχνης νοιάζεται πιο πολύ να παραστήσει με λεπτομέρειες τα φορέματα που φτάνουν μέχρι τα πόδια και ή καλύπτουν εντελώς το παπούτσι ή αφήνουν να φαίνεται μονάχα ένα μέρος του. Πηγή για να γραφτεί το άρθρο αυτό είναι : Φαίδωνος Κουκουλέ: Βυζαντινών βίοι και πολιτισμός, τόμος δ' σελίδα 395-418 και για τις εικόνες: Mary Houston Ancient Greek, Roman and Byzantine costum and decoration, London 1947 σελ 120-161.

ΨΗΦΙΔΩΤΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ ΣΤΗΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ

Πρέπει πριν από όλα να απαντήσουμε σ'ένα πρώτο ερώτημα: φορούσαν πάντοτε παπούτσια οι Βυζαντινοί; φαίνεται πως η ξυπολυσιά ήταν συνηθισμένη και στο Βυζάντιο, ενδεικτικό είναι και το οικογενειακό επίθετο Αξυπόλητος δηλαδή ο ανυπόδητος, αυτός που δεν φορά παπούτσια- ο τύπος αξυπόλητος συνηθίζεται και σήμερα στην Κάσο. Την ξυπολυσιά την επέβαλε βέβαια η ανέχεια στους φτωχούς, στους δούλους και στους γεωργούς, αλλά και λόγοι πρακτικοί, ο ξυπόλητος περπατάει και τρέχει ανετότερα. Έπειτα το καλοκαίρι δεν είναι ανάγκη να φορά κανείς παπούτσια, (πριν από τον πόλεμο, πρώτη δουλειά των παιδιών στην Κάσο ήταν να πετάξουν τα παπούτσια μόλις έμπαινε η άνοιξη) κι εκείνοι που φορούσαν παπούτσια, για να τα προφυλάξουν από τη σκόνη το καλοκαίρι, τη λάσπη το χειμώνα κατά τις οδοιπορίες έπαιρναν τα παπούτσια στο χέρι. Πρέπει να σημειωθεί ότι ύστερα από σεισμούς ή θεομηνία οι Βυζαντινοί συνήθιζαν να κάνουν λιτανεία διασχίζοντας την πόλη, όλοι οι μετέχοντες ήταν ανυπόδητοι και ο αυτοκράτορας ακόμη που προπορευόταν, ήταν και αυτός ανυπόδητος. Και οι γυναίκες περπατούσαν στο δρόμο ξυπόλητες, αν δεν μπορούσαν όμως να υποφέρουν τις πέτρες, φορούσαν ελαφρά παπούτσια. Και μέσα το σπίτι δεν φορούσαν, αν τύχαινε και βγαίνοντας φορούσαν, μόλις επιστρέφοντας έμπαιναν στο σπίτι, η πρώτη τους δουλειά ήταν να τα βγάλουν, γι' αυτό το σκοπό μέσα στο σπίτι υπήρχε ένας πάσσαλος, πάνω στον οποίο τα κρεμούσαν.

 Ο κατασκευαστής παπουτσιών λεγόταν "Καλιγάριος" ή "Καλλιγάς" ή "Τσαγκάριος ", αυτοί ήταν οι παπουτσήδες που κατασκεύαζαν παπούτσια για όλες τις κοινωνικές τάξεις, ειδικός όμως για τα βασιλικά παπούτσια ήταν ο "τσαγκάς". Το όνομα των παπουτσιών ήταν "υποδήματα" ή "παπούτσια" ή "καλίγια", η ονομασία με μικρή διαφορά σώζεται στην Κάσο, "καλίκια" λέγονται τα παπούτσια, όχι όμως τα καινούργια. "τσαγγαρείον" λέγανε το παπουτσίδικο.

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΡΩΜΑΙΩΝ «ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ» ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΣ ΚΩΔΙΚΑ ΒΙΕΝΝΗΣ –ΑΝΥΠΟΔΗΤΟΙ ΚΑΙ ΕΝΥΠΟΔΗΤΟΙ

Υλικά είχαν το δέρμα και το πανί. Έπαιρναν δέρματα από βόδια, καμήλες, πρόβατα, κατσίκες και αντιλόπες, αυτά τα κατεργάζονταν στο Βυζάντιο. Έκαναν όμως και εισαγωγές, για τα παπούτσια πολυτελείας έφερναν δέρματα από τη Βαβυλώνα, αυτά βέβαια ήταν ακριβά. Γενικά ποιοτικά τα παπούτσια ήταν "διαφορετικά" ή πρώτα ή πρώτης φόρμας, δεύτερα και τρίτα, αυτό βέβαια προσδιόριζε και την τιμή τους. Όσο για τα πάνινα αυτά κατασκευάζονταν ή από μεταξωτό ή από λινό πανί.
Βάση για την κατασκευή των παπουτσιών είχαν τον "καλόποδα" (ο καλόπους) ή το "καλοποδάριον" δηλαδή το σημερινό καλαπόδι, το μέγεθος του ήταν "πρώτης και δευτέρης φόρμας", άλλο είχαν για τα ανδρικά, άλλο για τα γυναικεία, άλλο για τα παιδικά.
Εκτός από τις καθαυτό βυζαντινές φόρμες εμιμούντο και ξένες, τα Ουννικά, τα Περσικά και τα Τυρρηνικά παπούτσια γίνονταν πρότυπα για τους Βυζαντινούς τσαγγάρηδες.

Για στολισμό κεντούσαν διάφορα σχήματα πάνω στο ψίδι ή το καλάμι, διάφορα λουλούδια, αλλά δεν έλειπαν και τα "αισχρά σανδάλια" πάνω στα οποία κεντούσαν "ερωτικούς ασπασμούς". Υπήρχαν και χρυσοκέντητα και μαργαριτοστολισμένα, του αυτοκράτορα τα παπούτσια ήταν κατάκτιστα από μαργαριτάρια και πολύτιμους λίθους.

 Οι κομψευόμενοι νέοι, εκτός από τα διάφορα κεντήματα, δεν δίσταζαν να μιμούνται και γυναικείες φόρμες, για τα δικά τους παπούτσια. Τα μέρη του παπουτσιού ήταν: το πέλμα στο οποίο μπορούσαν να προσθέσουν ακόμα μια σόλα, έκαναν τότε παπούτσια δίσολα, "δίπελμα" τα έλεγαν τότε, σε αντίθεση προς τα "μονοπελμα". Τις σημερινές μασκαρέτες τις έλεγαν "πετρομάχια" που κατέληγαν σε μύτη, μόδα που φαίνεται να ήρθε στο Βυζάντιο από τη δύση.

Τα παπούτσια με την οξεία μύτη τα έλεγαν "μυτωτά" ή "μακρυμύτικα". Σε μύτη κατέληγαν τα κοινά παπούτσια, τα "τσαγγία" όπως τότε τα έλεγαν, αλλά και τα παπούτσια των ευγενών, αυτών όμως οι μύτες ήταν πιο μακριές από τις μύτες των λαϊκών παπουτσιών, καμιά φορά έφταναν μέχρι το γόνατο, όπου και προσδένονταν με χρυσή αλυσίδα. Το πώς ήταν τα "τσαγγία" παπούτσια λαϊκά, φαίνεται από στίχους του Πτωχοπρόδρομου, όπου συγκρίνεται ο φτωχός με τον πλούσιο: Συ παρατρέχεις την οδόν πεζός μετάτσαγγίων αυτός δε καβαλάριος διηνεκώς οδεύει.

 Και πως ήταν και παπούτσια των ευγενών, άρα επιθυμητά από το λαό, φαίνεται και από μια σημερινή παροιμία, που πρέπει να προέρχεται από Βυζαντινή: όποιος πεινά, στον ύπνο του βλέπει ψωμιά και πίτες και όποιος είναι ξυπόλητος παπούτσια με τις μύτες. 

 

 Μουζάκιον ή καύκαλο- η λέξη σώζεται στην Κρήτη- λεγόταν το σημερινό ψίδι, ενώ το δέρμα που κάλυπτε την κνήμη το έλεγαν καλάμιον , καλάμι λέγεται και σήμερα στην Κύπρο, την Κρήτη, την Ήπειρο και την Κάσο. Για να στερεώνονται τα πέδιλα-σανδάλια λέγονταν- είχαν τους ιμάντες, λουριά που κατασκεύαζαν από δέρμα προβάτου. Για να μην καταστρέφονταν οι σόλες, έβαζαν πρόκες στα πέλματα από κάτω, στα στρατιωτικά παπούτσια, τις έβαζαν σε πυκνή διάταξη και ήταν σουβλερές. Ακόμη και στα γυναικεία κάρφωναν πρόκες, πρόσεχαν η διάταξη τους να είναι συμμετρική, οι κομψευόμενες ζητούσαν να τοποθετούνται έτσι, ώστε να παρουσιάζουν ελικοειδές σχήμα. Τέλος κάτω, από τους ιμάντες τοποθετούσαν τη γλώσσα, όπως την λέμε σήμερα, στο Βυζάντιο λεγόταν "γλώσσις". Το χρώμα των παπουτσιών του λαού και των στρατιωτών ήταν το μαύρο, οι κομψευόμενοι και οι ηθοποιοί φρόντιζαν να είναι πάρα πολύ καλά γυαλισμένα τα παπούτσια τους, ήταν σαν τα σημερινά λουστρίνια. Και οι γυναίκες φορούσαν μαύρα, αλλά και άσπρα και κόκκινα και κίτρινα και χρυσά και καμωμένα από κομμάτια πετσιού διαφόρων χρωμάτων, δεν μπορούσε βέβαια οι Βυζαντινές γυναίκες να είναι λιγότερο φιλάρεσκες.

 

Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑΣ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΣ  ΦΟΡΑ ΤΑ ΠΟΡΦΥΡΑ ΥΠΟΔΗΜΑΤΑ –ΡΑΒΕΝΝΑ- ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ  

 Οι αξιωματικοί φορούσαν παπούτσια χρώματος, ανάλογα το αξίωμα τους, πράσινο, μπλε, κιτρινωπού, χρυσού. Οι πρίγκιπες φορούσαν δίχρωμα, μισά άσπρα, μισά κόκκινα, πάνω στα πλάγια και στο ψίδι είχαν κεντημένους με μαργαριτάρια αετούς. Ειδικά τα παπούτσια του αυτοκράτορα κατασκευάζονταν από κόκκινο παρθικό πετσί, ήταν ψηλά είχαν κεντημένους λευκούς αετούς με μαργαριτάρια και πολύτιμες πέτρες. Αυτά φορούσε κατά τις επίσημες εμφανίσεις του, στους περιπάτους, αλλά και στις εκστρατείες, μόνο που τότε, αν βρισκόταν σε δύσκολη θέση, φρόντιζαν να τα ανταλλάξουν με κοινά μαύρα παπούτσια, ώστε να μην μπορεί να αναγνωριστεί, αν τύχαινε να πέσει στα χέρια των εχθρών.

 

ΣΤΟΛΙΣΜΕΝΑ ΥΠΟΔΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ ΣΕ ΣΚΙΤΣΟ ΤΟΥ  ΡΙΑΚΟ ΤΗΣ ΑΓΚΩΝΑ  - 1444  

Ανάλογα με το ύψος τους τα παπούτσια ήταν δύο ειδών, τα βαθέα τα ψηλά δηλαδή που έφταναν μέχρι το γόνατο, και τα χαμηλά που έφταναν μέχρι τους αστραγάλους. Είδος των βαθέων ήταν τα τσαγγία, αυτά τα φορούσαν οι φτωχοί οι γεωργοί και οι στρατιώτες, αυτά έφταναν μέχρι τα γόνατα, καμιά φορά και πάνω από τα γόνατα. Τα τσαγγία λέγονταν και υποδήματα λέξη που σώζεται και σήμερα σε πολλά μέρη της Ελλάδας. Υποδήματα φορούσαν οι Κρητικοί κοντά τον ΙΕ' αιώνα- τα κομψότερα κατασκευάζονταν από τραγίσιο δέρμα- που λέγονταν και στιβάλια ή στιβάνια, λέξη που σώζεται σήμερα στην Κρήτη και στην Κάσο. Στην Κάσο τον χειμώνα μετατρέπανε τα ειδικά παπούτσια τους, τα τομαρένα, οι κτηνοτρόφοι σε στιβάνια προσθέτοντας τους καλάμι από δέρμα ψιλών ζώων. Από τα χαμηλά παπούτσια εκείνα που αναφέρονται πιο πολύ είναι τα σανδάλια, τα σημερινά πέδιλα. Όλο-όλο τα σανδάλια ήταν ένας πάτος, που προσδένονταν στο πόδι με ιμάντες.

 

ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΣ ΑΠΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΩΔΙΚΑ- ΔΕΡΜΑΤΙΝΑ ΥΠΟΔΗΜΑΤΑ

 

 Τα φορούσαν αρχικά οι γυναίκες μέσα στο σπίτι ή όταν έβγαιναν περίπατο καθισμένες σε φορείο. Αργότερα η χρήση τους γενικεύτηκε, οι εργάτες πριν από όλους τα φορούσαν, αφού βέβαια θα κόστιζαν πιο φθηνά. Σανδάλια φορούσαν και οι στρατιώτες, μόνο που αυτά είχαν και ψίδι, έτσι για να προστατεύουν τα πόδια τους από τις πέτρες και τα αγκάθια κατά τις οδοιπορίες τους.
Είδος σανταλιών ήταν και τα "καμπάγια" αυτά είχαν κάλυμμα στη φτέρνα και λουριά στα δάκτυλα. Τα λουριά με τα οποία προσδένονταν στα πόδια διαπλέκονταν μεταξύ τους.

 

Ο «ΠΟΡΦΥΡΟΣ »ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΩΔΙΚΑΣ ΤΟΥ ΡΟΣΣΑΝΟ

Άλλο είδος ήταν οι "τροχάδες" ή "τροχάδια". Ήταν ελαφρά και τα φορούσαν οδοιπόροι και δρομείς, το όνομά τους άλλωστε είναι ενδεικτικό. Χαρακτηριστικά τους ήταν το λουρί που τα συγκρατούσε, στο οποίο περνούσαν το μεγάλο τους δάκτυλο και λουριά πάνω από τον ταρσό.
Τα σανδάλια της φτωχολογιάς και των γεωργών ήταν τα "τσερβούλια" αυτά τα κατασκεύαζαν από χοντρόπετσο.
Και η χρήση του φελλού δεν ήταν άγνωστη στους βυζαντινούς. Και τότε οι κοντές γυναίκες πρόσθεταν φελλούς στους πάτους, για να φαίνονται ψηλότερες. Φελλούς είχαν και στις παντούφλες τους, άλλωστε η λέξη παντόφλα προέρχεται από τη λέξη "πατόφελλοί".
Φαίνεται τέλος πως για πρόχειρα παπούτσια είχαν τα "πατήκια" παπούτσια με πατημένες φτέρνες. Στην Κάσο τα τομαρένια με τις φτέρνες πατημένες τα λένε σήμερα ξεφτέρνια.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΨΗΦΙΔΩΤΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ

Δύο λόγια και για τις κάλτσες. Οι βυζαντινοί κάλυπταν τις κνήμες τους με καλύμματα που ή ήταν στενά στο μέρος που εφάπτονταν στους αστραγάλους και γίνονταν φαρδύτερα όσο υψώνονταν προς τα γόνατα και έμοιαζαν με σάλπιγγα ή απλώς κάλυπταν και λέγονταν "ποδόρτια" ή "ποδοπάννινα". Γενικά και τα καλύμματα και των ποδιών διαφέρανε μεταξύ τους ανάλογα με την κοινωνική τάξη ή την οικονομική αντοχή αυτού που τα φορούσε. Των ευγενών και των πλουσίων κατασκευάζονταν από πανί και ήταν κεντημένα. Κεντημένα ήταν και τα γάντια τους, και γάντια φορούσαν οι Βυζαντινοί, -των φτωχών κατασκευάζονταν από μαλλιά, που ήταν απλώς πιεσμένα.
Αυτά συνοπτικά για το βυζαντινό παπούτσι. Ελπίζουμε πως σας δώσαμε μία πολύ γενική εικόνα, η παράθεση εικόνων θα βοηθούσε για να έχουμε καλύτερη ιδέα τόσο για τη φόρμα, όσο και για τα στολίδια τους. 

ΑΝΑΓΛΥΦΟ ΜΕ  ΤΟΝ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΑ  ΠΡΙΓΚΙΠΑ ΠΡΟΣΦΕΡΟΝΤΑ

ΤΑ ΠΑΠΟΥΤΣΙΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ

Ο βασιλεύς των Ρωμαίων, ως μόνος αληθινός αυτοκράτορας και αντιπρόσωπος του Θεού στη Γη, ήταν ντυμένος με πανάκριβα ενδύματα και έφερε στέμμα, σκήπτρο και άλλα σύμβολα από πολύτιμους λίθους και χρυσό.Από όλα τα ενδύματα και τα διακριτικά όμως, μόνο ένα στοιχείο αποτέλεσε διαχρονικά το αποκλειστικό σύμβολο της εξουσίας του: ..τα παπούτσια του!

 

Ο βασιλιάς φορούσε και άλλων ειδών υποδήματα, τα επίσημα όμως αυτοκρατορικά ήταν τα πορφυρά τσαγγία.(ή τζαγγία)

Τα τσαγγία κάλυπταν τις κνήμες, φτάνοντας ως το γόνατο. Δεν είναι ξεκάθαρο αν ήταν ψηλές μπότες (όπως φαίνονται σε κάποιες απεικονίσεις) ή μάλλον πιο σύνθετα υποδήματα, αποτελούμενα από "πέδιλα" και "περικνημίδες" (βλ.Φραντζή, Χρονικόν..).

Το χρώμα τους ήταν το πορφυρό, βαθύ κόκκινο, ενώ τα αντίστοιχα τσαγγία του σεβαστοκράτορα (το δεύτερο τη τάξει αξίωμα) ήταν κυανά. Αν ο σεβαστοκράτωρ ήταν και αδελφός του αυτοκράτορα τότε αυτά έφεραν χρυσούς αετούς. [1]

Αετοί από πολύτιμους λίθους και μαργαριτάρια ή χρυσοΰφαντοι στόλιζαν και τα βασιλικά τσαγγία στα πλάγια των κνημών, ως τους ταρσούς. 

ΜΟΝΗ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ  Ο ΒΑΣΙΛΕΥΣ (ΗΡΩΔΗΣ)  ΦΟΡΑΕΙ ΠΟΡΦΥΡΑ ΥΠΟΔΗΜΑΤΑ  

Τα βασιλικά υποδήματα κατασκευάζονταν από ειδικό τεχνίτη, τον τζαγγά, φυλάσσονταν στο βεστιάριο και τα έφερνε στο βασιλιά ένα παιδί επιφορτισμένο με αυτήν την εργασία.[2]

Ο αυτοκράτορας τα φορούσε σε περιπάτους, στις επίσημες τελετές (προκύψεις), αλλά και στη μάχη.*

"Η μέντοι σπάθη του βασιλέως αεί εις το ρουχαρείον ευρίσκεται, τα δε υποδήματα εις το βεστιάριον. έστι δε και έτερον είδος υποδημάτων, α καλούνται τζαγγία, έχοντα εκ των πλαγίων κατά τας κνήμας και επί των ταρσών αετούς δια λίθων και μαργάρων, άτινα και φορεί ο βασιλεύς εις τε τους περιπάτους και τας προκύψεις. και ταύτα ποιών ού τζαγγάριος, ως οι έτεροι, αλλά τζαγγάς ονομάζεται. οπήνικα γουν δεήσει τον βασιλέα καβαλλικεύσαι, φέρει ατ υποδήματα παιδόπουλον του βεστιαρίου, ούτω κοινώς ονομαζομένου αλλαξιμαρίου." 

(Γεώργιος Κωδινός, Περί Οφφικίων...,κεφ.5, 8-16) 

 ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Β' Ο ΒΟΥΛΓΑΡΟΚΤΟΝΟΣ ΜΕ ΨΗΛΑ ΩΣ ΤΟ ΓΟΝΑΤΟ, ΚΟΚΚΙΝΑ ΤΖΑΓΓΙΑ.

Παπούτσια και βυζαντινισμοί

Στο Λέοντα το Γραμματικό και αλλού αναφέρεται το εξής περιστατικό: ο αυτοκράτορας Μιχαήλ ο Γ' (839-867), έχοντας νικήσει σε αρματοδρομία, κάλεσε τον πατρίκιο Βασιλισκιανό να φορέσει τα βασιλικά υποδήματα. Στο παλάτι του Αγίου Μάμαντα βρίσκονταν εκτός των άλλων ο  Βασίλειος ο Μακεδόνας και η σύζυγός του, Ευδοκία. Όταν ο πατρίκιος δίστασε να φορέσει τα τσαγγία μπροστά στον ήδη συναυτοκράτορα Βασίλειο, ο Μιχαήλ δήλωσε πως στον ίδιο πηγαίνουν καλύτερα και ότι όπως έχρισε το Βασίλειο μπορεί να κάνει το ίδιο με κάποιον άλλο. [3] [4]

Ως γνωστόν, αργότερα τον Μιχαήλ έφαγε το μαύρο σκοτάδι από τον ευεργετηθέντα Μακεδόνα, που ανακηρύχθηκε αυτοκράτωρ ως Βασίλειος Α'.

Το περιστατικό πάντως φανερώνει για άλλη μια φορά, πως τα βασιλικά υποδήματα ήταν το κύριο σύμβολο της εξουσίας του Αυτοκράτορα.

 

 Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΚΑΙ Η ΣΥΝΟΔΕΙΑ ΤΟΥ

Παπάδες με κόκκινα παπούτσια

Στη  χιλιόχρονη ιστορία της αυτοκρατορίας, πολλές ήταν οι φορές που η εκκλησιαστική αρχή-ο πατριάρχης-συγκρούστηκε με την κοσμική-τον αυτοκράτορα.
Δύο από αυτές μάλιστα, ο πατριάρχης έφτασε στο ακραίο σημείο να υιοθετήσει το αποκλειστικό σύμβολο του αυτοκράτορα, τα κόκκινα τσαγγία.
Στα μέσα του 11ου αιώνα ο φιλόδοξος Μιχαήλ Κηρουλάριος, κατά τη θητεία του οποίου συντελέστηκε το Σχίσμα (1054), έφτασε να πει προκλητικά στο βασιλιά "εγώ σ' έστεψα, και δύναμαι να σε καταλύσω". [5]
Μετά από 270 χρόνια, ένας άλλος πατριάρχης, ο Ιωάννης ο Απρηνός, θα φορέσει ξανά τα πορφυρά υποδήματα, κατά τη βασιλεία του Ανδρόνικου του Γ'. 

 (ΣΕΔ) -Οίκουμενικός Πατριάρχης, (1324 - 1347). Ο πατριάρχης Ιωάννης ΙV ο Καλέκας, κατήγετο εξ επιφανούς οικογενείας της Κωνσταντινουπόλεως, εγεννήθη δε εν Άπρω της Ανατ. Θράκης εξ ου και Απρηνός επονομάζεται. Διεδέχθη τον Πατριάρχην Ησαΐαν (1324-1334).

Κατηγορηθείς μετά τον θάνατον Ανδρόνικου Γ του Παλαιολόγου, (1341) υπό του Ιωάννου L· του Παλαιολόγου, τον όποιον ήλεγξε σφοδρώς ως καταλαβόντα παρανόμως τον θρόνον, ανήκοντα εις τα τέκνα του Ανδρόνικου, καθιερέθη το 1347 και απέθανε κατά το αυτό έτος.

Ήτο σοφός και πολυμαθής ανήρ, διακριθείς ως εκκλησιαστικός ρήτωρ. Εκ των 60 ομιλιών αυτού μόνον δύο εξεδόθησαν. Είναι δε ο πρώτος και τελευταίος των πατριαρχών, όστις υπέγραψε δια μελάνης κυανής (Μ. Γεδεών, Πατριαρχ. Πίνακες, σελ. 420 και έξης).

 

Πλήθος υποδέχεται το βασιλιά. Ένας εξ αυτών φιλά τα υποδήματά του, δείγμα υποταγής. 

(Φυλλάδα Μεγάλου Αλεξάνδρου, 14ος αι.) 

ΙΩΑΝΝΗΣ 8^ος ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ- ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑ ΑΠΟ ΤΟ  THE FLAGELLATION, ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΣΤΗΝ GALLERIA NAZIONALE DELLE MARCHE IN URBINO, CA. 1460. URBINO  PIERE DELLA FRANCESCA

ΦΟΡΑ ΠΟΡΦΥΡΑ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΑ ΥΠΟΔΗΜΑΤΑ 

Τα μπλε τσαγγία 

ΥΦΑΣΜΑ ΤΩΝ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΩΝ

Μετά τη μεγάλη νίκη στην Πελαγονία (1259), ο Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος έχρισε σεβαστοκράτορες τον πεθερό του Κωνσταντίνο Τορνίκιο και τον αδελφό του Κωνσταντίνο Παλαιολόγο που διακρίθηκαν στη μάχη. Τα υποδήματα και των δύο ήταν μπλε, του Παλαιολόγου όμως, ως αδελφού του βασιλέα έφεραν χρυσούς αετούς:

"(ο Μιχαήλ Παλαιολόγος) τὸν δὲ πενθερὸν αὐτοῦ τὸν Τορνίκην Κωνσταντῖνον μέγαν πριμμικήριον ὄντα τῷ τῶν σεβαστοκρατόρων
τετίμηκεν ἀξιώματι. ἀλλὰ καὶ τὸν αὐτάδελφον αὐτοῦ Κωνσταντῖνον ἐκ καισάρων
σεβαστοκράτορα κατωνόμακεν. ἐν τούτοις δὲ τὰ τῶν σεβαστοκρατόρων διέφερον, ἐν
οἷς ὁ μὲν αὐτάδελφος τοῦ βασιλέως τοῖς κυανοῖς πεδίλοις ἐγκεκολλαμένους εἶχε καὶ
χρυσουφεῖς ἀετούς, ὁ δὲ Τορνίκης γυμνὰ τούτων τὰ πέδιλα ὑπεδέδετο" [1] 

Λεπτομέρεια από την "προσκύνηση των Μάγων" του Μπενότσο Γκοτσόλι,Φλωρεντία 15ος αι.πιθανότατα απεικονίζεται ο Ιωάννης Παλαιολόγος κατά τη σύνοδο Φεράρας-Φλωρεντίας.

30 Μαΐου 1453 

Μετά την Άλωση της Πόλης ο Μωάμεθ αναζήτησε το πτώμα του τελευταίου αυτοκράτορα, Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. Παρά τις προσπάθειες  ήταν αδύνατο να βρεθεί από τα χαρακτηριστικά του ή άλλα διακριτικά της στολής του. Τελικά η σωρός του αυτοκράτορα εντοπίστηκε από τα πορφυρά τσαγγία με τους αετούς: 

"ένθα δη τα πτώματα των αναιρεθέντων έκειτο σωροειδώς Χριστιανών τε και ασεβών. και πλείστας κεφαλάς των αναιρεθέντων έπλυναν, ει τύχη και την βασιλικήν γνωρίσωσι. και ούκ εδυνήθησαν γνωρίσαι αυτήν ει μη το τεθνεός πτώμα του βασιλέως ευρόντες, ο εγνώρισαν εκ των βασιλικών περικνημίδων ή και πεδίλων, ένθα χρυσοί αετοί ήσαν γεγραμμένοι, ως έθος υπήρχε τοις βασιλεύσι. και μαθών ο αμηράς περιχαρής και ευφραινόμενος υπήρχε. και προστάξει αυτού οι ευρεθέντες Χριστιανοί έθαψαν το βασιλικό πτώμα μετά βασιλικής τιμής." [6]

 Κωνσταντίνος ΙΑ' Δραγάσης Παλαιολόγος. Άγαλμα στην πλατεία της Μητρόπολης των  Αθηνών- Λεπτομέρεια. 

Αποδυθείς (ο Βάρδας Φωκάς) τά μελαμβαφή πέδιλα, άπερ έφερον τότε τά μέλη της αριστοκρατίας και οί άρχοντες, έτόλμησε νά περιβληθη τά ερυθρά, άπερ ήσαν σύμβολα της υπέρτατης αρχής, και ν' άνακηρυχθη επισήμως βασιλεύς.
Γουστάβος Σλουμπερζέ - Ιωάννης ο Τσιμισκής 

Ο ΜΙΧΑΗΛ ΨΕΛΛΟΣ ΜΕ ΤΟΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΜΙΧΑΗΛ Ζ ΔΟΥΚΑ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΦΟΡΑ ΠΟΡΦΥΡΑ ΥΠΟΔΗΜΑΤΑ 

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ

ΤΙ ΦΟΡΑΜΕ ΣΤΟ ΠΟΔΙ

Μερικές συνηθισμένες εκφράσεις και λέξεις σχετικές με το πόδι και το υπόδημα.
 

		Παντόφλα ή Παντούφλα
		Τύπος υποδήματος ανοιχτού στο πίσω μέρος· φοριέται μέσα στο σπίτι και είναι πολύ βολικήΟι βυζαντινοί [βλ.Κουκ τομ.Δ σελ. 419] χρησιμοποιούσαν φελλό για να κατασκευάζουν τις σόλες για τις εμβάδες.( Εμβάδες λέγονταν απο αρχαιοτάτων χρόνων οι παντόφλες.) Γι' αυτό λέγονταν και πατόφελλοι ή πατόφελλα. Εύκολα ο πληθυντικός του ουδετέρου "πατόφελλα" εκλήφθηκε σαν ενικός θηλυκού "η πατόφελλα" και έτσι δημιουργήθηκε ο πληθυντικός "πατόφελλες"> "παντόφλες". (το ν προστέθηκε κατ΄αναλογία με το παντελόνι.)
		Κάλικες ή καλίκια ή καλίγια
H φωτογραφία δείχνει την πραγματική Γαλλορωμαική caliga, είναι στη διάθεση σας στο γαλλικό Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Αν έχετε και μια δική σας (δεξιά) κάνετε ζεύγος caligae ρωμαϊκής λεγεώνας και κάνετε την βόλτα σας σαν γνήσιος Ρωμιός.		Κάλικες ή καλίκια ή καλίγια έλεγαν οι Βυζαντινοί χαμηλά παπούτσια με σόλα καταλληλα για σκληρές χρήσεις. Τώρα πια δεν φοράει κανείς καλίκια αλλά εξακολουθούμε να λέμε για κάποιον ικανότατο οτι καλιγώνει ψύλλο, να εχουμε επωνυμο "Καλιγάς" δηλαδη κατασκευστής καλιγίων και να βλέπουμε στο βίντεο τον "Καλιγούλα" αυτοκράτορα των Ρωμαιων, που οντας στρατιωτικός φορουσε μικρά καλίγια (caligula, μικρή caliga στρατιωτικό υπόδημα, αρβυλάκι) απο παιδί, και από εκεί του κόλλησε το πρατσούκλι. Το καλάμι του ποδιού λεγεται και σήμερα άντζα. Υπήρχαν λοιπον καλικια που εκάλυπταν και τις άντζες. Βλ [Πολ Γ. σελ. 279] την παροιμία: Hυραν οι άπλυτοι νερά, κι άλουστοι σαπούνι, Hυραν κι' κι αξυπόλυτοι καλίκια με τις άντζες. Από το παραπάνω ας προβληματιστούμε για την λέξη καλικάντζαρος που έρχεται αυτόματα στο νού μας.
		Τσαγγία
		Οι βυζαντινοί είχαν σαν υπόδημα τα τσαγγία. Θα θυμάστε ότι το πτώμα του Κωσταντίνου του Παλαιολόγου το αναγνώρισαν, μετα την Άλωση, από τα κόκκινα τσαγγία με αετούς που μόνο ο αυτοκράτορας φορούσε.Τώρα που τσαγγία! Αλλά μας έμεινε το επάγγελμα: τσαγγάρης<τσαγγάρις<τσαγγάριος = ο κατασκευαστής τσαγγίων. Η λέξη είναι περισκή zanca [Κουκ τομ.Δ σελ. 409] Αποδυθείς (ο Βάρδας Φωκάς) τά μελαμβαφή πέδιλα, άπερ έφερον τότε τά μέλη της αριστοκρατίας και οί άρχοντες, έτόλμησε νά περιβληθη τά ερυθρά, άπερ ήσαν σύμβολα της υπέρτατης αρχής, και ν' άνακηρυχθη επισήμως βασιλεύς. Γουστάβος Σλουμπερζέ - Ιωάννης ο Τσιμισκής σ.7(262,79) Μια άλλη λέξη που αφορά το επάγγελμα του υποδηματοποιού αλλά ξεχάστηκε εντελώς ως δηλωτικό επαγγέλματος, επέζησε όμως παγκόσμια λόγω της χρήσης της ως επωνύμου του Κωνσταντίνου Καβάφη.   ( καβάφης ο [kavafis] Ο11 : (παρωχ.) αυτός που κατασκευάζει ή πουλά παπούτσια κατώτερης ποιότητας. [τουρκ. kavaf (από τα αραβ.) -ης] [Κριαρ λήμα καβάφης])
		Μακρυμύτικα ή Κούντουρα;
		Τα μακρυμύτικα ήταν παπούτσια πολυτελείας (βλ. Εικονα αριστερα) Για αυτό απαντούμε στα Πτωχωπροδρομικά Ποιήματα (Hesseling - Pernot - Poèmes Prodromiques- Tom.IV pag.5] τους στίχους: βαθέα καλίγια αγόρασε και φόρει τα εις την μέσην και μην φορείς τα χαμηλά με τας μακρέας μύτας.
Μεσαιωνική Κούντουρη μπότα, η κουντούρα (θ.)		Τα μακρυμύτικα ήταν άβολα για δουλειές και για περπάτημα. Ίσως ήταν και δείγμα αριστοκρατίας ("εγω δεν δουλεύω, είμαι αφέντης") κάτι παρόμοιο με τα μακριά νύχια των μανδαρίνων της Κίνας. Σήμερα τα μακρυμύτικα ξανάγιναν της μόδας. Περπατάμε τόσο λίγο και δουλεύουμε στα χωράφια ελάχιστα! Τα μακρυμύτικα αργότερα εξελίχθηκαν σέ τσαρούχια. Τά πρώτα τσαρούχια ήταν έτσι. Μετά η μύτη γύρισε προς τα επανω και οι κλωστες της ραφής αφέθηκαν να κρέμονται ως διακοσμητικές και εξελίχθηκαν στην φούντα, και έτσι έχουμε την τελική μορφή του τσαρουχιού , σημα κατατεθεν για τον Ελληνα: Φουστανέλλα, τσαρουχ' φούντα φεσ' καμαρ', λεβεντία, περηφάνεια σουστός διπλουμένους κατφές Στις σόλες των τσαρουχιών προστέθηκαν καρφιά για να περιορίζεται η φθορά τους, η λεγόμενη προκαδούρα. Αντίθετα τα μη-μακρυμύτικα, που τα ονόμαζαν κούντουρα, (απο το κοντή ουρά = μύτη) ήταν για βαριά χρήση. Στα κούντουρα βάλανε από κάτω μεταλλικά πέταλα (λατ. lunula σεληνισκος) στο μπρός και πίσω μέρος.
Εκφράσεις		Καλλιγώνει ψύλλο Είναι τόσο επιτήδειος που μπορεί να βάλλει παπούτσια σε ενα ψύλλο. Του έδωσε τα παπούτσια στο χέρι Του συνέστησε να φύγει αθορύβως. Τα τσαρούχια και τα παπούτσια με πέταλα έκαναν θόρυβο. Δουλειές με φούντες Σπουδαίες και επικερδείς επιχειρήσεις. Δεν έχει σχέση με την φούντα (θύσανο) του τσαρουχιού. Δουλιές του ποδαριού Εργασία που εκτελεί κάποιος πλανόδιος επιτηδευματίας. Λόγω της έλλειψης σταθερής επαγγελματικής στέγης, το επάγγελμα είναι ελάχιστα προσοδοφόρο και πολύ αφερέγγυο (τρέχα βρες τον). Στο πόδι Σημαίνει 'Όρθιοι' Πήγαμε χωρίς να τους ειδοποιήσουμε και τους βρήκαμε στο πόδι γιατί μετακομίζανε. Παλαιότερο "επι ποδός πολέμου". Εργασία που έγινε "στο πόδι" (ορθια, προχείρως) και όχι στο επαγγελματικό περιβάλλον (όπου υπάρχουν τα εργαλεία και υλικά). Μια τέτοια εργασία δεν εγγυάται ποιότητα ή διάρκεια. Πάρε πόδι Εννοείται 'πάρε [το] πόδι [σου από εδώ]'. Δηλαδή "φύγε" . Παρατηρήστε ότι χρησιμοποιείται ο ενικός (το πόδι) επειδή εξυπονοείται ότι μετά θα πάρει και το άλλο. Άλλη έκφραση με πρόνοια για μεταγενέστερες παραβιάσεις: Να μην ξαναπατήσεις το πόδι σου εδώ μέσα. Αλλού χρησιμοποιείται ο πληθυντικός : Δεν μπορώ να πάρω τα πόδια μου, μου κόπηκαν τα πόδια. Παπούτσι από τον τόπο σου Το εγχώριο προϊόν είναι πιο κατάλληλο γιατί είναι προσαρμοσμένο στις τοπικές συνθήκες. Συνήθως λέγεται μεταφορικά για τον μέλλοντα ή την μέλλουσα σύζυγο. Μπήκε με τα τσαρούχια Εισήλθε ανέτως και υπερηφάνως, βροντώντας τα τσαρούχια του. Κακώς χρησιμοποιείται για τον ίδιο λόγο η έκφραση μπήκε "με το σπαθί του", που σημαίνει μπήκε με την βία (vis millitaris) και όχι με την αξία του. Μεσ' στα πόδια μας Είναι εμπόδιο, παρενόχληση. πχ "μας κουβαλήθηκε τώρα ο ευλογημένος και θα τον έχουμε μεσ' στα πόδια μας ενώ συγυρίζουμε". Στο πόδι μου Ορίζω ή εγκαθιστώ κάποιον ως αντικαταστάτη. "Εφυγε κί άφησε τον παραγιό του στο πόδι του". Με το ενα πόδι στο λάκο Ειναι ετοιμοθάνατος. Φράση με ιδαιτερη ενάργεια, σαν κάποιος να μπαίνει μόνος του στον λάκο! Το έβαλε στα πόδια Παραμένει μυστήριο το τι έβαλε στα πόδια! Υποθέτω πως εννοεί "το έβαλε [όλο το ζόρι] στα πόδια" Πάτησε πόδι Η πλήρης Φράση: "του πάτησε το πόδι". Σημαίνει απαίτησε έντονα, εξέφρασε την έντονη αντίθεση του. Από την παράδοση να πατάει η νύφη του πόδι του συζύγου της στην διάρκεια της τελετής του γάμου, όταν εκφωνεί ο ιερέας την φράση "η δε γυνή ινα φοβείται τον άνδρα". Τα δύο ποδια σε ενα παπούτσι Συνετισμός μετά βασάνων. Τα "ξυλοπάπουτσα" (brodequins στή Γαλλία, stivaletti στήν Ιταλία) ήταν όργανο βασανιστηρίων. Στερέωναν γύρω-γύρω στις κνήμες μακρόστενα ξύλινα «πηχάκια» από τα γόνατα ως τα πέλματα παράλληλα στο πόδι και τα τύλιγαν σφιχτά με σκοινιά. Ύστερα οι δήμιοι έμπηγαν διαδοχικά στα διάκενα μικρές σφήνες με τη βοήθεια σφυριού προκαλώντας αφόρητους πόνους. Μαρτύριο πού αν δεν ήταν θανάσιμο προκαλούσε συνήθως αθεράπευτη χωλότητα.[Σιμοπ σ.317]. Το σύνολον ήταν δύο πόδια δεμένα σφικτά σαν να φορούσαν ένα ξυλοπάπουτσο. Έτσι προέκυψε η έκφραση "του έβαλε τα δύο πόδια σε ένα παπούτσι". Put oneself in someone's shoes Η αγγλική αυτή έκφραση "μπαίνω στα παπούτσια του άλλου" σήμαινε μεταφορικά "έρχομαι στην θέση κάποιου άλλου". Η πολύκροτη ταινία με τον Άντονυ Κουήν και με τίτλο "The Shoes of the Fisherman" χρησιμοποίησε την έκφραση για να δηλώσει: "Στη θέση του Πάπα" (Ο "Μεγάλος Ψαράς" ήταν ο Πέτρος και οι πάπες θεωρούνται διάδοχοί του).
Επώνυμα		Κουντουράς Κουντουριώτης Καλιγάς Τσαγγάς Τσαγγάρης, Τσαγγαράκης Τσαρούχας, Τσαρουχάς Φουντάς, Φούντας
Συγγενικά, Συνώνυμα		Ποδάγρα (πους+άγρα=κυνήγι) Ποδηγετώ Ποδαρικό Ποδαράδες Ποδήλατον ενν. όχημα (αυτο που προχωρεί, ελαύνει, απο την κίνηση των ποδιών) Ποδήματα (παρετυμολογημανο απο το "ποδι" ενω προέρχεται από το υπο+δεω =δενω χαμηλα, ποδένω ) Ποδήρης (που καλύπτει τα πόδια, πρβλ. φρενήρης, ξιφήρης, κλινήρης. Ποδονίφτης Ποδόμακτρον Ποδοκάκη Ποδοβολητό Ποδόγυρος Ποδιά (μσν. ποδέα) Εμπόδιο (εν+πόδι[ον] < πούς = πόδι αυτο που μπαίνει ανάμεσα στα πόδια μας και μας εμποδίζει) Υποπόδιον Τρίποδο Τετράποδο Οκταπόδι Ταχύπους

ΠΗΓΕΣ- ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ  

ΜΕ ΣΕΙΡΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ  

1-         ΥΠΟ ΑΡΗ ΣΤΟΥΓΙΑΝΝΙΔΗ 

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΕΜΠΕΡΙΣΤΑΤΩΜΕΝΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ-ΛΑΟΓΡΑΦΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΣΟΦΟΥ.
ΤΟ ΠΑΠΟΥΤΣΙ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ   

2 -  ΕΡΓΑΣΙΑ  protostrator.blogspot.com 

ΠΗΓΕΣ-ΑΝΑΦΟΡΕΣ:

[1]Γεώργιος Ακροπολίτης, Χρονική Διήγησις, 82

[2]Γεώργιος Κωδινός, Περί Οφφικίων...,κεφ.5, 8-16

[3]Λέων Γραμματικός , 249-251

[4]Γεώργιος Μοναχός (Συνεχιστής Θεοφάνους), 835-836
[5]Αδαμάντιος Κοραής, 'Ατακτα

[6]Γεώργιος Φραντζής, Χρονικόν...,Β.3,κεφ.9, 1-10 

3- ΤΙ ΦΟΡΑΜΕ ΣΤΟ ΠΟΔΙ

Copyright © 2009 - Αρης Στουγιαννίδης 

4-ΕΠΙΠΡΟΣΘΕΤΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

ΑΤΕΛΙΕ –ΣΥΝΘΕΣΗ

ΕΛΛΗΝΩΝ ΔΙΚΤΥΟ 

Από : http://www.hellinon.net/ANEOMENA/Ypodisi.htm